Baza surowców energetycznych w Polsce

Baza surowcowa w Polsce jest zróżnicowana, posiadamy złoża wielu różnych surowców mineralnych rozmieszczonych praktycznie na obszarze całego kraju. Co prawda złoża niektórych z nich są na wyczerpaniu, a pozostałe złoża wystarczą szacunkowo na pół wieku, to obecnie odgrywają dużą rolę w rozwoju przemysłu Polski. To dzięki złożom surowców mineralnych mógł rozwinąć się przemysł wydobywczy — górnictwo i kopalnictwo, a dalej także inne gałęzie przemysłu wykorzystujące surowce mineralne bądź ich półprodukty.

Baza surowców energetycznych w Polsce to przede wszystkim złoża: węgla kamiennego, węgla brunatnego, ropy naftowej, gazu ziemnego. Niektóre z wyżej wymienionych złóż występują w Polsce w ilościach wystarczających na zaspokojenie potrzeb energetycznych kraju, inne trzeba importować z zagranicy, gdyż polskie złoża są niewystarczające. Biorąc pod uwagę rodzaj złóż mineralnych i ułożenie warstw skalnych (w wyniku procesów geologicznych) surowce energetyczne są wydobywane różnymi metodami, co w zależności od metody podraża lub obniża koszty ich eksploatacji. Wyróżniamy:

• metodę wiertniczą —  prowadzenie odwiertów wiertniczych poprzez które wydobywa się płynne surowce, a więc ropę naftową i gaz ziemny;
• metodę podziemną — czyli głębinową; dotyczy to złóż mineralnych zalegających głęboko pod powierzchnią ziemi, przede wszystkim złoża węgla kamiennego (stąd kopalnie na terenach wydobywania tej kopaliny);
• metodę naziemną — tzw. odkrywkową; dotyczy to kopalin zalegających na niewielkich głębokościach; jest ona tańsza niż dwie pozostałe.

Surowiec mineralny, którego ilość w Polsce jest największa to węgiel kamienny, który od wielu lat odgrywa podstawowe znaczenie wśród polskich kopalin, ma największy udział w rynku surowcowym. Zasoby surowcowe węgla kamiennego w Polsce szacuje się na około 46 mld ton, co daje blisko 5% wszystkich zasobów węgla kamiennego na świecie. To bardzo pokaźne zasoby kopalin, które są wydobywane już od kilkudziesięciu lat ale, jak donoszą naukowcy, polskie zasoby węgla kamiennego wystarczą jeszcze na około 50 lat, przy zachowaniu obecnego poziomu wydobycia złóż.  Rejony wydobycia węgla kamiennego w Polsce (zwane zagłębiami węglowymi) to przede wszystkim:

• Górnośląskie Zagłębie Węglowe — tutaj znajdują się największe zasoby surowcowe w Polsce i jest najwięcej kopalń węglowych, a pokłady węgla kamiennego mają dużą miąższość;
• Lubelskie Zagłębie Węglowe
• Wałbrzyskie Zagłębie Węglowe
• Rybnicki Okręg Węglowy.

Rozwój Górnośląskiego Zagłębia Węglowego i Rybnickiego Zagłębia Węglowego(często występują razem w terminologii) nastąpił po zakończeniu II wojny światowej; obecnie funkcjonują tutaj kopalnie skupione w tzw. holdingi (spółki zarządzające wydobyciem i sprzedażą węgla kamiennego).  Złoża węglowe są obfite, a kaloryczność węgla wynosi między 5000 a 7000 kcal. Poziome ułożenie kopalin na niedużych głębokościach sprawia, iż koszty wydobycia nie są zbyt wysokie. Ta duża zaleta zagłębia, sprawia, że jest konkurencyjne dla Zagłębia Wałbrzyskiego, w którym pokłady węgla zalegają głęboko, mają niższą kaloryczność, toteż obecnie wydobycie w tym zagłębiu nie odgrywa istotnej roli, kopalnie stały się nierentowne, co oznacza że musiały zostać zamknięte. Podobnie niekorzystna jest struktura zalegania złóż węglowych w Zagłębiu Lubelskim — pokłady węglowe są zlokalizowane na głębokości 700 – 800 metrów, do tego dochodzą trudne warunki wodne w tym rejonie, co znacznie utrudnia eksploatację surowca. Obecnie w tym zagłębiu węgiel kamienny jest eksploatowany wyłącznie z okolicy Bogdanki, pod Lublinem; wydobycie w tej kopalni to około 5 mln ton rocznie czystego węgla kamiennego.

Współcześnie wydobycie węgla kamiennego w Polsce spada (niegdyś węgiel kamienny był wydobywany masowo, najwięcej w latach 80. — blisko 200 milionów ton rocznie, co było związane z ogromnym zapotrzebowaniem tego surowca w przemyśle; lata następne to powolny spadek wydobycia kopaliny. W roku 2003 wydobycie wynosiło około 100 milionów ton rocznie i ciągle notujemy jego spadek, co ma związek z wieloma czynnikami, najważniejsze z nich to:

• stopnioprawia, ze wydobywa się kopaliny zalegające głęboko, co z kolei powoduje wzrost kosztów eksploatacji i większe ryzyko pracy;
• spadek zapotrzebowania na węgiel, jako surowca energetycznego w przemyśle;
• pojawienie się innych surowców energetycznych, bardziej wydajnych, co sprawia, że węgiel kamienny przestał być niezbędnym surowcem energetycznym Polski;

Te wszystkie czynniki zadecydowały o zamykaniu kopalń, które z czasem stały się mało rentowne, a proces restrukturyzacji nie przyniósł pożądanych zmian.

Kolejny surowiec energetyczny to węgiel brunatny, jego złoża w Polsce są określane na około 15 mld ton, jest wydobywany przede wszystkim na Nizinie Wielkopolskiej, w Sudetach, Pojezierzu Lubuskim i Nizinie Śląskiej. Węgiel brunatny zalega na niewielkich głębokościach, średnio 100–200 metrów głębokości, co sprawia, że metoda wydobycia nie jest droga, jednak poza głębokością zalegania i ułożeniem warstw skalnych ważna jest miąższość pokładów węgla. Niestety polskie zasoby kopaliny wykazują niską kaloryczność — na poziomie około 2000-2200 kcal, co nie poprawia rentowności wydobycia węgla. Porównując wydobycie węgla kamiennego i węgla brunatnego, należy zauważyć, że górnictwo węgla brunatnego jest mniej pracochłonne i bardziej opłacalne ze względów ekonomicznych. Na skutek wysokiego zawilgocenia pokładów węgla brunatnego (co utrudnia transport) zazwyczaj w miejscu wydobycia kopalin powstają elektrownie, wykorzystujące surowiec do produkcji energii.

Główne zagłębia w których jest wydobywany węgiel brunatny w Polsce to:

• zagłębie Bełchatowskie — największe zasoby węgla brunatnego w Polsce; pokłady węgla brunatnego mają tutaj miąższość około 50 metrów, co oznacza, ze mogą być wydobywane jeszcze przez wiele lat;
• zagłębie Konińskie,
• Zagłębie Turoszowskie (zwane także Bogatyńskim).

Po węglu kamiennym, to właśnie węgiel brunatny jest najważniejszym surowcem dla przemysłu energetycznego, ale podobnie jak w przypadku węgla kamiennego, jego wydobycie powoduje znaczną degradację środowiska przyrodniczego. Według danych za 2003 rok wydobycie tej kopalny w Polsce wynosiło około 60 milionów ton, zaspokajając w znacznej mierze potrzeby polskiej gospodarki.

Surowcem energetycznym, który współcześnie nabiera dużego znaczenia jest gaz ziemny (zazwyczaj spotykany razem z ropą naftową), ze względu na znikomy negatywny wpływ na środowisko przyrodnicze oraz łatwość w transporcie tego surowca. W Polsce zasoby gazu ziemnego są niewielkie, zwłaszcza w obliczu zapotrzebowania na surowiec, stąd też duże ilości gazu ziemnego sprowadzamy z zagranicy. Rodzime zasoby gazu ziemnego kształtują się na poziomie  około 150 miliardów m3, przy czym rocznie wydobywamy blisko 5000 nm3

(dane za rok 2003), a z roku na rok zapotrzebowanie na gaz ziemny wzrasta. Krajowy gaz ziemny pokrywa zaledwie 30% zapotrzebowania na surowiec, dlatego też importujemy gaz, przede wszystkim z Rosji i Ukrainy. Sprowadzany gaz ziemny jest zużywany przez gospodarstwa domowe oraz przemysł, zaś nadwyżki importowe są magazynowane w specjalnych zbiornikach, celem zabezpieczenia kraju na skutek nagłych zastojów w przesyle gazu czy kryzysu ekonomicznego na świecie. Takie zbiorniki do magazynowania nadwyżek gazu i ropy naftowej zarazem znajdują się na Podkarpaciu i w rejonie Inowrocławia (te największe), zazwyczaj w wyeksploatowanych kopalniach. W Polsce złoża gazu ziemnego znajdują się:

• województwo podkarpackie (Przemyśl, Lubaczów, Jarosław)
• województwo wielkopolskie (Ostrów Wielkopolski)
• województwo dolnośląskie (Trzebnica)
• województwo lubuskie (Barnówko)
• województwo pomorskie (kilka mniejszych ośrodków między innymi Rozewie)
• dno Morza Bałtyckiego.

Obecnie eksploatowane złoża gazu ziemnego w Polsce mają niska kaloryczność i stosunkowo dużą zawartość azotu, co nie jest zbyt korzystne. Biorąc jednak pod uwagę rozwój gospodarki w kierunku energetyki związanej z gazem i ropą naftową, rozpoczęto poszukiwania nowych złóż na terenie Polski, celem wzrostu eksploatacji złóż krajowych i uniezależnienia się od tych importowanych.

Podobnie jak gaz ziemny, także ropa naftowa jest obecnie bardzo pożądanym surowcem  energetycznym. Współcześnie ropa naftowa jest najważniejszym surowcem energetycznym na świecie, ze względu na wysoką kaloryczność, stosunkowo łatwe wydobycie i przesył rurociągami na znaczne odległości.

Wszystkie państwa posiadające własne zasoby ropy naftowej są dzisiaj potęgami gospodarczymi. Oprócz niezależności energetycznej, czerpią ogromne zyski z eksportu ropy naftowej, która jest niezbędnym surowcem mineralnym dla niemal wszystkich światowych gospodarek. Świadczą o tym konflikty, które rozgrywają się właśnie o złoża ropy naftowej, zarówno o te na lądach, jak i na dnie morskim. Ponadto wydobycie ropy naftowej i transport  jest dużo tańsze niż w przypadku węgla kamiennego. Polska niestety ma niewielkie złoża ropy naftowej, co stawia nasz kraj w niekorzystnym położeniu, gdyż zapotrzebowanie przemysłu na ten surowiec jest ogromne, stąd też importujemy go przede wszystkim z Rosji, Ukrainy. Krajowe zasoby ropy naftowej sprowadzają się do:

• złóż  na Podkarpaciu, tzw. Karpackie Zagłębie Roponośne w rejonie Krosna, Jasła i Gorlic; obecnie już odgrywa niewielkie znaczenie, gdyż złoża są na wyczerpaniu;
• rejon Wielkopolski — Gorzów Wielkopolski i Barnówko
• Zagłębie Pomorskie —  Wolin i Kamień Pomorski
• na szelfie Morza Bałtyckiego — złoża dosyć duże ale jeszcze nie w pełni eksploatowane

Początki przemysłu naftowego w Polsce miały miejsce w  Karpackim Zagłębiu Naftowym w XIX wieku, gdzie na ziemiach polskich Ignacy Łukasiewicz skonstruował pierwszą na świecie lampę naftową, dzięki procesowi destylacji ropy naftowej. Wówczas w roku 1854 założono pierwszą na świecie kopalnię ropy naftowej w Bóbrce koło Krosna na Podkarpaciu.  Ignacy Łukasiewicz jako pierwszy skonstruował i zastosował metodę wiercenia szybu naftowego by wydobywać ropę naftową. Współcześnie w Polsce wydobycie ropy naftowej jest znikome, według danych za 2003 rok kształtowało się na poziomie około 750 tysięcy ton, co zaspokaja zaledwie 2% zapotrzebowania na ten surowiec. Oznacza to, że Polska jest całkowicie zależna od zagranicznych eksporterów ropy naftowej, a więc przede wszystkim z:

• Ukrainy, Rosji (ropa naftowa jest sprowadzana z Zagłębia Wołżańsko–Uralskiego, dawnego Zagłębia Samary, poprzez rurociągi roponośne, do Płocka gdzie znajduje się rafineria, a stąd siecią przesyłową transportowana jest na cała Polskę);
• państw arabskich (z Kuwejtu i Arabii Saudyjskiej drogą morską ale ze względu na odległość stopniowo odchodzimy od importu z tych krajów na korzyść państw ościennych)
• Norwegii — poprzez tankowce do rafinerii w Gdańsku.

Ropa naftowa jest towarem wysoce pożądanym na światowych rynkach, jej cena wpływa na sytuację gospodarczą wielu krajów świata, co za tym idzie decyduje o poziomie cen wielu produktów z niemal wszystkich gałęzi gospodarczych. Ostatnie lata pokazały jakie znaczenie ma posiadanie własnych złóż ropy naftowej i jakie są konsekwencje dla kraju, który nie ma ich wcale, bądź ma znikome zasoby, jak Polska. Aby móc sprawnie dystrybuować ropę naftową i wykorzystywać jej walory energetyczne niezbędne jest zbudowanie sieci przesyłowych i rafinerii. Rafinerie w Polsce znajdują się w Gdańsku, Płocku, Gorlicach, Czechowicach-Dziedzice i Trzebini.