Degradacja i ochrona przyrody w Polsce

Ochrona środowiska to zagadnienie nurtujące wiele pokoleń, które próbują walczyć o czyste środowisko, zachowanie walorów estetycznych naturalnego krajobrazu czy utrzymanie ekosystemów. Postęp cywilizacji i zmiany jakie zachodzą w rozwoju polskiej gospodarki prowadzą do nieodwracalnych zmian środowiskowych na wielu płaszczyznach. Aby pogodzić ochronę przyrody z rozwojem społeczno-ekonomicznym kraju należy wprowadzić zasadę zrównoważonego rozwoju. Taka polityka ze strony władz państwa wymaga wielu zmian prawnych, które umożliwiłby właściwe stosowanie przepisów w polskich warunkach.

Ubiegłe stulecia w Polsce to intensywny rozwój gałęzi przemysłowych, a co za tym idzie również masowe wydobywanie surowców mineralnych, masowa budowa fabryk i zakładów przemysłowych, intensywny rozwój rolnictwa. Wówczas nie przywiązywano dużej wagi do zagrożeń jakie niesie tak intensywny rozwój gospodarki i postęp technologiczny na środowisko przyrodnicze. Takie działania były efektem prowadzonej ówcześnie polityki przez władze państwa. Wiązała się ona z dużym zapotrzebowaniem na surowce energetyczne, a Polska posiadała ówcześnie bogate złoża węgla kamiennego, brunatnego, siarki, cynku i ołowiu. Dlatego też gospodarka opierała się głównie na wydobyciu i przetwarzaniu surowców. Dominował przemysł ciężki, który bardzo negatywnie oddziaływał na środowisko. Polska będąc krajem średnio-rozwiniętym, nie posiadała zaawansowanych technologii produkcyjnych (jak to miało miejsce w krajach zachodnich), które nie niszczyły w takim stopniu środowiska i jego naturalnych ekosystemów. Polskie fabryki i zakłady produkcyjne nie stosowały filtrów ochronnych na kominach, wiele z nich nie miało oczyszczalni ścieków (te były wypuszczane bezpośrednio do polskich rzek), stąd też wszystkie odpady przemysłowe i popioły dostawały się bezpośrednio do atmosfery. Świadomość ekologiczna Polaków była wówczas (do połowy lat 50-tych XX wieku) na niskim poziomie, wiele osób w ogóle nie widziało potrzeby ochrony środowiska.

Dopiero z czasem ludzie zaczęli sobie zdawać sprawę jak ważna jest przyroda i jakie korzyści mogą płynąć z czystego środowiska naturalnego. Zauważono, ze przyroda i naturalne ekosystemy stopniowo ulegają degradacji: giną zwierzęta, jedne na dobre, inne drastycznie zmniejszyły swoją populację, polskie lasy usychają, zarastają jeziora, a stan polskich wód pozostawia wiele do życzenia. Te wszystkie czynniki i zmiany w świadomości obywateli Polski, a także panujące warunku polityczno-gospodarcze (otwarcie się na kraje Europy Zachodniej, gdzie świadomość ekologiczna była na znacznie wyższym poziomie, działały już organizacje, takie jak WWF i Greenpeace zajmujące się akcjami propagandowymi na rzecz ochrony przyrody czy organizowano akcje ratowania ginących gatunków zwierząt), doprowadziły do wzrostu zainteresowania środowiskiem przyrodniczym. Zaczęliśmy uświadamiać  sobie jak wiele możemy stracić, degradując naturalne ziemskie ekosystemy. Nie ukrywajmy, że zmiany zostały także wymuszone przez naciski ze strony innych państw, które domagały się jednego, wspólnego głosu na rzecz ochrony środowiska, aby połączyć siły i działać na rzecz dobra całej społeczności globu ziemskiego. Taka polityka państw świata przyczyniła się do znacznej poprawny działań na rzecz przyrody, a co za tym idzie wyższej świadomości ekologicznej Polaków. Wprowadzono edukację ekologiczną już od najmłodszego wieku w szkołach, dostosowano podręczniki do standardów obowiązujących w Europie, organizowano wiele akcji proekologicznych (m.in. Światowy Dzień Ziemi czy Sprzątanie Świata). Bardzo popularne stało się segregowanie odpadów i udostępnienie pojemników do segregacji śmieci, nawet na terenach wiejskich, co więcej polska wieś została włączona w programy powszechnej kanalizacji, zaczęto budować wodociągi i gazociągi.

Koniec lat 90. i kolejne lata przyniosły zdecydowaną politykę władz państwa Polskiego nastawioną na działania proekologiczne, w każdym aspekcie. Wprowadzono zmiany prawne, które zobligowały zarówno wszystkich obywateli z osobna, jak również polskich przedsiębiorców do stosowania w życiu zasad zrównoważonego rozwoju w prowadzonej działalności gospodarczej. Wiązało się to z poniesieniem dodatkowych kosztów na modernizację zakładów przemysłowych, tj. zakładanie filtrów na kominy fabryk czy spalarni, budowanie oczyszczalni ścieków, organizacja wysypisk śmieci i powszechna segregacja odpadów. Ponadto coraz większe znaczenie zaczęły odgrywać strefy prawnie chronionego krajobrazu, zagrożonego degradacją.

Do końca 2004 roku na terenie Polski powstały 24 parki narodowe — strefy ścisłej ochrony fauny i flory; poza tym funkcjonują inne formy ochrony przyrody, które umożliwiają ekologom i naukowcom prowadzenie badań dotyczących zależności miedzy człowiekiem a środowiskiem. To w głównej mierze od działań podjętych przez człowieka zależy, jak będzie wyglądać nasza planeta za kilkaset lat, gdyż zmiany tektoniczno-geologiczne zachodzące w przyrodzie nie odgrywają aż takiego znaczenia dla funkcjonowania środowiska przyrodniczego.

Na obszarze Polski jest wiele terenów zdegradowanych całkowicie bądź częściowo, lub też zagrożonych degradacją w przyszłości. Ma to związek przede wszystkim z intensywną działalnością przemysłową (w miejscach wydobycia surowców mineralnych), która prowadzona przez długie lata bez dbania o konsekwencje dla środowiska, doprowadziła do nieodwracalnych zmian w naturalnych ekosystemach.

Stan polskiego środowiska można obserwować na podstawie żywotności polskich lasów i ich składu gatunkowego; jako państwo mające około 28% powierzchni zalesionych wśród użytków, nasze zasoby leśne powinny być znaczne, ale niestety skażenie leśnych ekosystemów sprawia, że przyrost masy drzewnej postępuje wolno i drzewa nie są w stanie produkować odpowiedniej ilości tlenu (procesy fotosyntezy — drzewa pochłaniają szkodliwy dwutlenek węgla produkowany również przez zakłady przemysłowe w procesie wytwórczym a dostarczają do atmosfery tlen). Wiele drzewostanów uległo całkowitej degradacji. Takim przykładem są lasy w Sudetach, tutaj bogaty drzewostan został zniszczony na skutek szkodliwych związków chemicznych, jakie wiatry zachodnie przynosiły z Czech do Polski. Przykładem obszaru, który uległ degradacji na skutek działalności przemysłowej może być dawne Zagłębie Tarnobrzeskie (Tarnobrzeg, Machów, Jeziorko, Grzybów), gdzie masowo eksploatowano siarkę. Współcześnie siarka nie jest wydobywana, tereny pokopalniane zostały zalane wodą. W ten sposób władze chciały zrekultywować zdegradowane obszary (utworzono kąpielisko rekreacyjne). Postępującą degradację środowiska naturalnego zauważamy na Górnym Śląsku, gdzie natężenie przemysłu wydobywczego jest duże od kilkudziesięciu lat. Skażenie wód, atmosfery i gleb w tym rejonie zdecydowanie przekracza dopuszczalne normy.

Degradacja środowiska przyrodniczego w Polsce dotyczy wszystkich płaszczyzn naturalnych ekosystemów:

degradacji gleby, która polega przede wszystkim na wypłukiwaniu warstwy próchniczej z gleby i przedostawaniu się szkodliwych substancji płynnych, z działalności poprzemysłowej

degradacji wód podziemnych — substancje toksyczne spuszczane są bezpośrednio do rzek i cieków wodnych, a także substancje płynne wsiąkające w glebę, co niszczy naturalne zbiorniki wód pitnych, powodując nieodwracalne szkody;

• degradacja atmosfery —  wszystkie szkodliwe pyły i gazy przedostające się do atmosfery wywołując wiele niekorzystnych zmian klimatycznych, chociażby zjawisko kwaśnych deszczy czy efekt cieplarniany;
• degradacja świata fauny i flory — niszczenie naturalnych ekosystemów, gdzie bytują różne gatunki zwierząt i maja swoje stanowiska rośliny; tutaj warto wspomnieć o polskich gatunkach endemicznych, spotykanych tylko na danym obszarze, których wyginięcie grozi całkowitym zakończeniem bytności gatunkowej, stąd konieczność ścisłej ochrony;
• degradacja naturalnych drzewostanów — poprzez szkodliwe związki toksyczne opadające z atmosfery czy znajdujące się w glebie; przy postępującym procesie niszczenia polskich lasów niezbędne staje się prowadzenie sztucznego zalesiania na terenach zdegradowanych).

Poziom degradacji środowiska przyrodniczego jest uzależniony od wielu czynników, te najważniejsze to:

• działania podjęte przez władze państwa , które mają na celu zminimalizowanie negatywnych skutków prowadzonej polityki gospodarczej kraju dla przyrody,
• poziom świadomości ekologicznej wszystkich mieszkańców Polski,
• rodzaj prowadzonej działalności przemysłowej i stosowane metody eliminacji zanieczyszczeń do środowiska.
• przynależność Polski do wielu organizacji międzynarodowych, zarówno społecznych jak i politycznych wymusza stosowanie pewnych, z góry określonych standardów w ekologii.

Wstąpienie Polski do struktur Unii Europejskiej (1 maja 2004 roku) wymusiło na polskich przedsiębiorcach wprowadzenie stopniowej eliminacji wytwarzanych zanieczyszczeń, a brak zastosowania się do wytycznych groził dużymi sankcjami finansowymi. Dlatego też stan polskiego środowiska przyrodniczego poprawił się zdecydowanie, gdy zaczęto realizować założenia polityki zrównoważonego rozwoju. Polacy zrozumieli, że środowisko naturalne ma ogromną wartość, a raz zniszczone potrzebuje wielu lat na powrót do zadowalającego stanu ekologicznego. Polskie władze popierają już od wielu lat tworzenie stref chronionych, choć wymaga to dużych nakładów finansowych i stosowania procedur prawnych. Ciągle planuje się tworzenie nowych parków narodowych czy innych form ochrony przyrody.

Przyroda w Polsce jest chroniona głównie poprzez  parki narodowe — obszary, gdzie człowiek nie może w żaden sposób ingerować w przyrodę, składają się z centrum strefy i otuliny; na ich obszarze ochronie poddaje się kompleksy leśne, stanowiska roślin czy siedliska gatunków zwierząt zagrożonych wyginięciem; warto tutaj wymienić kilka z nich:

• Ojcowski Park Narodowy, w którym objęto ochroną Dolinę Prądnika z unikatowymi stanowiskami roślinnymi,
• Tatrzański Park Narodowy — ochroną objęto przyrodę wysokogórską, endemity wśród roślin i zwierząt,
• Biebrzański Park Narodowy — ochroną objęto ptactwo wodne,
• Świętokrzyski Park Narodowy — ochroną objęto gołoborza i formacje roślinne,
• Bieszczadzki Park Narodowy — ochroną objęto formacje roślinne, połoniny
• Kampinoski Park narodowy —  ochroną formacje roślinne i cenne gatunki zwierząt, Słowiński Park narodowy — ochronie podlegają wydmy i ptactwo wodne,
• Woliński Park Narodowy —  ochroną objęto ptactwo wodne i formacje roślinne,
• Babiogórski Park Narodowy — ochroną objęto formacje roślinne
• Roztoczański Park Narodowy —  ochroną objęto stanowiska roślinne oraz siedlisko konika polskiego.

Przy obecnym postępie cywilizacyjnym, szybkim tempie przemian społeczno-gospodarczych w Polsce ochrona przyrody jest niezbędna, aby zachować walory środowiska naturalnego dla następnych pokoleń.