Globalne i regionalne problemy środowiskowe

Geografia jest nauką ściśle związaną z zagadnieniami środowiska przyrodniczego. Wpływ środowiska na działalność człowieka jest widoczny. Środowisko dostarcza człowiekowi zasobów niezbędnych do jego egzystencji. Człowiek na przestrzeni lat w znacznym stopniu przekształcił środowisko przyrodnicze. Pogarszanie się stanu środowiska stanowi jeden z poważniejszych problemów, z którymi musi zmierzyć się współczesny człowiek. Środowisko przyrodnicze powinno być nie tylko chronione, ale także kształtowane. Zagrożenia środowiskowe o charakterze  demograficznym wynikają głównie z koncentracją działalności gospodarczej. Przyspieszenie procesów wzrostu liczby ludności świata i rozwój przemysłu wywiera najistotniejszy wpływ na stan środowiska przyrodniczego. Każdy człowiek  urodzony w kraju wysoce rozwiniętym (np. w Stanach Zjednoczonych) obciąża ok. 50 razy bardziej zasoby naturalne środowiska, niż urodzony np. w Indiach. Kraje wysoko rozwinięte zużywają 75 % energii, 80 % wszystkich surowców, oraz produkują 80 % całkowitej liczby odpadów na naszej planecie. Warto także zaznaczyć, że ludność krajów wysoce rozwiniętych stanowi tylko 25 % ludności świata. Według prognoz ONZ w roku 2025 liczba ludności naszej planety przekroczy 8,5 mld osób. Im większa aglomeracja miejska, tym więcej produkuje szkodliwych substancji niekorzystnych dla środowiska przyrodniczego. Wielkie miasta przyczyniają się także do wzrostu zanieczyszczenia powietrza, wód, oraz do dużej koncentracji bakterii i wirusów. Ogromne ilości odpadów są gromadzone na terenie miast. Niszczenie środowiska przyrodniczego rozpoczęło się właśnie w krajach wysoko rozwiniętych, w wyniku intensywnych procesów industrializacji (uprzemysłowienia), urbanizacji i militaryzacji. Podstawowymi źródłami zanieczyszczeń środowiska przyrodniczego jest przemysł i transport.  Problemy powstałe na skutek tych procesów nabrały charakteru globalnego i dotyczą obecnie także krajów słabo rozwiniętych.  Główne problemy związane z degradacją środowiska w krajach rozwiniętych i rozwijających mają zupełnie inne przyczyny.

W krajach rozwijających się głównym problemem jest sytuacja finansowa. Państwa te zaspokajają podstawowe potrzeby swoich obywateli kosztem ochrony środowiska. Istotną rolę w rozumieniu globalnych problemów środowiskowych odgrywają także czynniki społeczno- kulturowe, do których zaliczyć należy: świadomość ekologiczną, racjonalne wykorzystywanie zasobów środowiska, czy podejmowanie działań proekologicznych.

Podstawowym problemem środowiskowym współczesnego świata jest zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego. Polega ono na wprowadzeniu do powietrza substancji stałych, ciepłych, czy gazowych, które negatywnie wpływają na zdrowie człowieka, klimat, przyrodę, wody, gleby, lub spowodować znaczne zmiany w środowiska. Główne zanieczyszczenia, które przedostają się do powietrza atmosferycznego można podzielić na pyły i gazy. Pyły wpływają na zmianę właściwości fizycznych powietrza. Przyczyną zmiany właściwości chemicznych są gazy (tlenek i dwutlenek węgla, dwutlenek siarki, czy związki azotu). Na świecie w wyniku działalności człowieka do atmosfery emituje się rocznie ponad 20 mld ton związków węgla, oraz 700 mln ton innych gazów i pyłów. Prognozuje się, że do końca tego stulecia ilość dwutlenku węgla w atmosferze może zwiększyć się o 30 %. Rozwój przemysłu spowodował zaburzenia składu chemicznego atmosfery ziemskiej. Wynikiem efektu cieplarnianego są zmiany klimatyczne. W ciągu ostatnich 150 lat temperatura na powierzchni naszej planety wzrosła o 1°C. Skutkiem ocieplenia się klimatu są m.in. anomalie klimatyczne takie jak: powodzie, susze, pustynnienie, cyklony, huragany itd. Ocieplanie się klimatu powoduje także topnienie lodowców. Lodowiec Larsen B. na Antarktydzie topi się w bardzo szybkim tempie (rocznie ubywa kilka tys. km2 lodowca). Istotnym problemem środowiskowym o wymiarze globalnym jest także zjawisko ubytku ozonu w atmosferze nazywane dziurą ozonową. Do powstawania dziury ozonowej przyczynia się głównie nadmiar freonów stosowanych w produkcji aerozoli (np. niektórych perfum), materiałów izolacyjnych, urządzeń chłodniczych, czy rozpuszczalników. Nawet całkowite zaprzestanie produkcji freonów nie przyniosłoby widocznych rezultatów, gdyż proces  rozkładu tego związku w atmosferze jest długotrwały. Skutki produkcji freonów będą odczuwalne prawdopodobnie jeszcze przez następne 150 lat.  Dziura ozonowa ze względu na warunki klimatyczne początkowo widoczna była nad Antarktydą. Spadek ozonu w tamtym regionie w latach osiemdziesiątych sięgał 50 %. Obecne badania pozwalają twierdzić, że warstwa ozonu w skali całej planety zmniejszyła się o 5 %.  Pogłębiający się proces zaniku ozonu może doprowadzić do licznych anomalii klimatycznych na naszej planecie.

Innym zagrożeniem o charakterze globalnym jest zwiększona emisja tlenku siarki S02, nadmierne ilości tego związku przyczyniają się do powstawania kwaśnych deszczy. Powodują one degradację lasów, szaty roślinnej, czy choroby zwierząt i ludzi. Wzrost produkcji  S02 wywołany jest intensyfikacją produkcji przemysłowej. Lasy w Polsce, Czechach i Niemczech, są szczególnie narażone na degradację w wyniku kwaśnych deszczy. W coraz większych ilościach emitowane są do atmosfery toksyczne związki fluoru, oraz spaliny samochodowe, zawierające trujące związki ołowiu, oraz rakotwórcze węglowodory aromatyczne.

Istotnym problemem środowiskowym przybierającym zarówno charakter globalny jak i regionalny jest zanieczyszczenie wód. Woda stanowi prawie 70 % masy człowieka. Średnie spożycie wody wynosi 2- 2,5 litra na mieszkańca. Obecnie mieszkańcy miast w krajach rozwiniętych zużywają trzykrotnie więcej wody, niż mieszkańcy wsi. Najwięcej wody zużywa przemysł elektroenergetyczny, włókienniczy, chemiczny, hutniczy, oraz spożywczy. Powstawanie wielkich aglomeracji, regulacja rzek, nieracjonalna gospodarka rolna przyspieszają wyczerpywanie się zasobów wodnych. Rocznie na świecie nawadnianych jest prawie 220 mln ha gruntów ornych. Obecnie człowiek zużywa około 3000 km3 wody rocznie. W procesie obiegu wody do atmosfery wraca tylko 2/3 tej ilości. Straty wywoływane są głównie sztucznym retencjonowaniem wody i ograniczaniem odpływu z lądów i mórz. Nadmierna eksploatacja wód rzek Syr-darii i Amu-darii wykorzystywanych do nawadniania rozległych pól ryżowych spowodowała zanik Jeziora Aralskiego. Proces ten jest uważany za jedną z największych klęsk ekologicznych. Powierzchnia tego jeziora zmniejszyła się o połowę. Rozbudowa systemu nawadniającego spowodowała rzeki zasilają to jezioro jedynie przez krótki okres w roku. Częste na tym obszarze burze piaskowe transportujące duże ilości soli, pyłów, oraz nawozów przyczyniają się do występowania licznych chorób układu oddechowego, a także do znacznych strat w rolnictwie. Duże zapotrzebowanie na wody Nilu spowodowało sztuczną regulację tej rzeki. Zablokowało to odpływ do Morza Śródziemnego. Morze to należy do najbardziej zanieczyszczonych akwenów. Pozbawione ono zostało dopływu jedynych czystych wód słodkich. Regulacja i uniemożliwienie naturalnego wylewu spowodowała także utracenie zdolności wód do użyźniania gleb rzecznych. Znacznym problemem jest także degradacja wód, czyli niekorzystne zmiany ich cech fizycznych oraz chemicznych spowodowane wprowadzeniem do nich nadmiernych ilości substancji organicznych i nieorganicznych. Najbardziej narażone na zanieczyszczenie są wody powierzchniowe, oraz gruntowe, a w mniejszym stopniu głębinowe i morskie. Największe skażenie wód morskich powodują związku ołowiu, rtęci, oraz ropa naftowa, która pojawia się na powierzchni mórz i oceanów w wyniku katastrof tankowców, czy wycieków z platform wiertniczych. W 1991 roku podczas wojny w Zatoce Perskiej do morza dostał się prawie 6 mln baryłek ropy naftowej. Utworzyła się wtedy plama naftowa o powierzchni 1600 km2. Ropa przemieszczona została przez prądy morskie. Na skutek tego zginęło wiele zwierząt morskich, oraz nastąpiła degradacja raf koralowych. Szacuje się, że zanieczyszczenie wód morskich substancjami ropopochodnymi w 30 % jest skutkiem transportu ropy naftowej. Rośnie także ilość ścieków, które odprowadzane są do mórz i oceanów. Ścieki komunalne zawierają głównie detergenty, oraz duże ilość bakterii i drobnoustrojów. Dużym problemem jest także zanieczyszczenie wód powierzchniowych, głównie rzek. Według Światowej Organizacji Zdrowia blisko 80 % chorób wywołane jest spożyciem nieczystej wody.

Kolejnym istotnym zagrożeniem dla środowiska naturalnego jest degradacja powierzchni Ziemi. Spośród wszystkich wyczerpujących się zasobów naturalnych największe straty odnotowuje się w powierzchniowej warstwie gleby. W wielu rejonach na świecie można zaobserwować degradację gleb, która przejawia się erozją, utratą składników organicznych, pustynnieniem, zakwaszeniem, zasoleniem, czy alkalizacją (nadmiernym gromadzeniem się związków sodu). Podstawowym źródłem zanieczyszczeń glebowych jest transport (głównie spaliny). Nieracjonalna gospodarka rolna przyczynia się do degradacji warstwy glebowej. Nawożenie substancjami mineralnymi, oraz stosowanie środków chemicznych jest główną przyczyną zanieczyszczeń glebowych. Istotnym problemem jest także erozja gleb. Zjawisko to przybiera największe rozmiary w klimatach tropikalnych. Erozja gleby polega na jej fizycznej degradacji, (zbicia gleby, utraty porowatości, czy utworzenia skorupy), oraz co za tym idzie na utracie składników odżywczych. Erozja gleb jest szczególnie widoczna w Ameryce Południowej, Afryce i Azji. Brak wystarczających składników pokarmowych gleby dotyczy 68 mln ha użytków rolnych w Ameryce Południowej, 45 mln ha w Afryce i 15 mln ha w Azji. Badacze alarmują, że jeśli obecne tempo erozji gleb nie zostanie zahamowane to w najbliższej przyszłości 1/3 powierzchni gruntów ornych na świecie ulegnie wyjałowieniu. Istotnym problemem jest także pustynnienie, czyli degradacja gleby związana ze środowiskiem suchym, bądź półsuchym. Proces ten prowadzi do spadku produktywności gleb w wyniku rozprzestrzeniana się krajobrazu pustynnego. Za region najbardziej zagrożony pustynnieniem uważa się Sahel obejmujący południowe obszary Sahary. Za podstawową przyczynę pustynnienia uważa się nadmierny wypas. Proces pustynnienia Sahelu spowodowany jest także nadmiernym wypalaniem traw. Pustynnieniem zagrożone są także południowo- zachodnie stany USA, większość obszaru Australii, czy Azji środkowej. Za jeden z najbardziej skażonych zanieczyszczeniami rejonów świata uważa się tzw. „czarny trójkąt” u zbiegu granic Polski, Niemiec i Czech. Z tego obszaru pochodzi 1/3 europejskiej emisji SO2. Najwięcej zanieczyszczeń w tym regionie emitują elektrownie zlokalizowane w północnych Czechach. Dużym poziomem zanieczyszczeń cechuje się także Zagłębie Ruhry w Niemczech. Jest to jeden z największych regionów przemysłowych w Europie. Katastrofą ekologiczną jest także dotkniętych wiele regionów w Rosji (obszary eksploatacji gazu i ropy naftowej na Syberii)  Kazachstanie i w Ukrainie. Obszarem szczególnie zagrożonym jest niewątpliwie Czarnobyl, gdzie na skutek awarii reaktora atomowego skażone zostały wody, oraz gleby. Na skutek emisji pierwiastków promieniotwórczych doszło do naruszenia kodu genetycznego.

Współpraca w zakresie ochrony przyrody

W celu zmniejszenia negatywnych skutków ingerencji w środowisko przyrodnicze na arenie międzynarodowej podjęto szereg działań. Momentem przełomowym był dzień 26.05 1969 roku, kiedy powstał pierwszy światowy raport o stanie środowiska przyrodniczego. Został on ogłoszony przez Sekretarza Generalnego ONZ U. Thanta. Raport zawierał prezentację największych problemów środowiskowych o charakterze międzynarodowym. Z raportu płynął wniosek, że wszędzie, gdzie człowiek prowadzi działalność gospodarczą następuje ingerencja w środowisko przyrodnicze. Przedstawione zostały także czynniki, które degradują środowisko i tym samym przyczyniają się do złego stanu zdrowia poszczególnych regionów. Raport ten uzupełniony został przez Międzynarodową Radę Unii Naukowych „Człowiek a środowisko”. W 1972 r. na konferencji ONZ w Sztokholmie, gdzie przyjęto deklarację zobowiązującą poszczególne kraje do takiego gospodarowania, aby nie szkodziło to środowisku innych krajów. Autorzy Raportu Rzymskiego (z 1972 roku) zaproponowali koncepcję wzrostu zerowego, w której zaproponowali ograniczenie przemysłu zwłaszcza w krajach słabo rozwiniętych. W 1979 r. na konferencji ministrów Europejskiej Komisji Ekonomicznej ONZ (EEC) 34 państwa podpisały konwencję (która weszła w życie w 1983 r.) w sprawie redukcji emisji dwutlenku siarki. W 1983 r. zaproponowano, aby kraje objęte konwencją EEC zmniejszyły do 1993 r. emisję siarki o co najmniej 30 % w stosunku do roku 1980. W 1985 r. ministrowie ochrony środowiska 21 państw podpisali taki dokument. W raporcie U. Thanta, oraz na konferencji w Sztokholmie brakowało kompleksowych rozwiązań na temat globalnej polityki w zakresie ochrony środowiska. Takie działania zostały opisane dopiero w 1980 roku w dokumencie zwanym Światową Strategią Ochrony Przyrody. Strategia została opracowana głównie przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów. W 1986 r. powołano grupę roboczą w ramach EEC w celu opracowania protokołu dotyczącego tlenków azotu. Nie udało się uzgodnić redukcji emisji tego rodzaju zanieczyszczeń, natomiast większość państw zadeklarowała utrzymanie emisji do 1994 r. na poziomie z 1987 r. Deklarację tę, podpisało 25 państw, na spotkaniu w Bułgarii w 1988 r.,  natomiast 12 państw zobowiązało się zmniejszyć emisję tlenków azotu o 30 % do roku 1998, w porównaniu z emisją w latach osiemdziesiątych. W 1992 roku na konferencji w Rio de Janeiro zwanej Szczytem Ziemi ustalono założenia międzynarodowej współpracy w zakresie ochrony środowiska. Konferencja w Rio de Janeiro zakończyła się podpisaniem tzw. deklaracji z Rio, stanowiącej zasady postępowania  wobec środowiska przyrodniczego. Uchwalono na niej m.in. konwencję o zmianie klimatu, mającą zapobiec efektowi cieplarnianemu, konwencję o biologicznej różnorodności chroniącą florę i deklarację zasad współpracy na rzecz ochrony wszystkich lasów oraz jeden z najważniejszych aktów – Agendę 21, odnoszący się do wszystkich sfer środowiska i zakresów współpracy. W dokumencie tym przedstawiono po raz pierwszy ideę zrównoważonego rozwoju (ekorozwoju). W 1997 roku powstał tzw. protokół z Kioto, na mocy którego kraje, które go ratyfikowały zobowiązały się ograniczyć emisję gazów cieplarnianych do roku 2012. Protokół z Kioto podpisało większość krajów świata. Nową koncepcją w zakresie ochrony przyrody jest obecnie ekorozwój, czyli rozwój w oparciu o jak najmniejsze przekształcanie środowiska przyrodniczego. Idea ekorozwoju stanowiła główny temat  konferencji w Johannesburgu, która odbyła się w 2002 roku.