Klimat w Polsce

Biorąc pod uwagę położenie geograficzne i oddziaływanie czynników przyrodniczych każde miejsce na powierzchni Ziemi ma specyficzne warunki klimatyczne. Klimat jest ustalany na podstawie długoletnich obserwacji stanów pogodowych, na jego zróżnicowanie wpływają tzw. czynniki klimatotwórcze oraz obieg ciepła w atmosferze.

Wśród czynników, które oddziałują na klimat Polski zaliczamy:

• ukształtowanie powierzchni Polski (przewaga terenów nizinnych Polski i całej Europy sprawia , iż masy powietrza atmosferycznego mogą swobodnie przemieszczać się znad Oceanu Atlantyckiego do Polski i dalej na wschód oraz masy powietrza kontynentalnego z Europy Wschodniej do Polski);
• położenie w strefie umiarkowanych szerokości geograficznych (szerokość geograficzna obliguje w znaczny sposób ilość promieni słonecznych docierających do Ziemi i czas naświetlania, a to kształtuje rozkład temperatury i ciśnienia atmosferycznego Polski);
• dostęp do morza oraz rozkład lądów i mórz na kontynencie europejskim (położenie Polski w centrum Europy z dostępem do Morza Bałtyckiego sprawia , iż klimat jest zróżnicowany: woda bowiem wolniej się nagrzewa i tym samym dłużej utrzymuje ciepło, zaś ląd na odwrót — szybko się nagrzewa i równie szybko oddaje ciepło; we wschodniej części Polski dominują wpływy mas powietrza kontynentalnego natomiast w zachodniej Polsce obserwujemy oddziaływanie mas powietrza morskiego);
• pasowy układ form ukształtowania powierzchni Polski (zwłaszcza gór, które stanowią naturalną barierę dla swobodnego ruchu mas powietrza; północna część kontynentu europejskiego z Górami Skandynawskimi blokuje dostęp zimnych mas powietrza arktycznego do Polski, zaś polskie Karpaty i Sudety na południu utrudniają napływ ciepłego powietrza zwrotnikowego do Polski);
• wpływ Morza Bałtyckiego (położenie nad morzem wpływa na wzrost sumy opadów atmosferycznych na wybrzeżu morskim, ale też łagodzi amplitudy roczne temperatury);
• położenie w zasięgu oddziaływania ciepłego Prądu Zatokowego (zwanego Golfsztromem) powoduje wzrost średnich temperatur powietrza w całej Europie, przede wszystkim zimą w porównaniu z państwami o tej samej szerokości geograficznej co Polska. Średnia roczna temperatura powietrza atmosferycznego dla Polski wynosi 7,8 stopni C, zaś dla półwyspu Labrador odpowiednio średnia temperatura powietrza atmosferycznego wynosi 4,6 stopni C)
• wysokość nad poziomem morza (dla Polski średnia wysokość to 173 metry ale na terenach górskich, zwłaszcza w Tatrach, temperatura powietrza w ciągu roku jest obniżona o kilka stopni C, zaś sumy opadów atmosferycznych wzrastają dla terenów górskich; analogicznie tereny położone na niższych wysokościach nad poziomem morza mają odpowiednio wyższe temperatury a niższe sumy opadów atmosferycznych);
• rodzaj podłoża również wpływa na klimat Polski (i tak występowanie znacznych obszarów terenów zalesionych sprawia, że lasy mają niższą temperaturę powietrza w lecie niż tereny pozbawione lasów, z kolei ilość opadów atmosferycznych jest również wyższa dla terenów zalesionych; podobnie występowanie dużych zbiorników wodnych-wyższe sumy opadów atmosferycznych oraz obniżenie rocznych sum temperatur, obserwujemy takie zjawisko na przykład w rejonie Wielkich Jezior Mazurskich);
• działalność człowieka (zwłaszcza rozwój przemysłu i duże skupiska ludności wymuszają specyficzny mikroklimat miejski, dotyczy to dużych aglomeracji miejskich, w których przy gęstej zabudowie, licznych arteriach komunikacyjnych a niewielkiej ilości terenów zielonych, jest mały ruch powietrza. To sprawia, iż miasta Polski, takie jak Warszawa, Kraków czy Katowice, mają średnie temperatury wyższe o kilka stopni niż inne miejscowości, ponadto często występuje tutaj tzw. miejska wyspa ciepła);

Najbardziej adekwatna cechą dla określenia klimatu Polski jest przejściowość klimatu, uwarunkowana ścieraniem się mas powietrza o różnych cechach z kilku ośrodków barycznych:

• Wyż Azorski (środkowy Atlantyk, to układ baryczny o wysokim ciśnieniu atmosferycznym, silniej oddziałuje w lecie niż zimą), przynosi do Polski ciepłe powietrze o zróżnicowanej wilgotności, stad też tzw. „babie lato” wczesną jesienią;
• Niż Islandzki (północny Atlantyk, układ baryczny o stałym niskim ciśnieniu, oddziałuje intensywnie zimą), przynosi do Polski zimne i wilgotne powietrze w zimie, a latem ochładza pogodę i przynosi opady atmosferyczne);
• Arktyka (układ wysokiego ciśnienia atmosferycznego, niewielki wpływ dla Polski), przynosi mroźne powietrze i opady śniegu;
• Azja środkowa (latem niskie, zaś zimą wysokie ciśnienie atmosferyczne), przynosi w lecie gorące i suche powietrze, natomiast zimą mroźne powietrze z niewielkimi opadami śniegu
• Północna Afryka (układy wysokiego ciśnienia atmosferycznego), bardzo rzadko oddziałuje na klimat Polski przynosząc gorące zwrotnikowe powietrze.

Na skutek występowania powyższych ośrodków barycznych w Polsce występują zmiany ciśnienia atmosferycznego i zmiany kierunku wiatrów, inne masy powietrza docierają do Polski latem a inne zimą.
Masy powietrza atmosferycznego, które wpływają na warunki pogodowe w Polsce to:

• masy powietrza arktycznego (PA), częstość napływu nad obszar Polski to 4 %
• masy powietrza polarno-kontynentalnego (PPk) ,częstość napływu nad obszar Polski to 29%
• masy powietrza polarno-morskiego(Ppm) ,częstość napływu nad obszar Polski to 65 %
• masy powietrza zwrotnikowo –kontynentalnego (PZk) ,
• masy powietrza zwrotnikowo-morskiego(PZm) ,częstość napływu nad obszar Polski to2 %.

Nieustanna wędrówka ośrodkowo barycznych nad Polską sprawia, iż występują również tzw. fronty atmosferyczne (na styku dwóch różnych mas powietrza ciepłego i zimnego), przynoszące opady deszczu i silne wiatry. Przejście frontu atmosferycznego oznacza zmianę pogody; jeśli przechodzi front ciepły (powietrze ciepłe unosi się nad zimnym na linii styku mas powietrza) jest wyższa temperatura powietrza, z kolei gdy powstaje front zimny (powietrze zimne naciera na masy powietrza cieplejszego) powstają intensywne opady atmosferyczne i spadek temperatury, często również silne wiatry.

Jako najważniejsze cechy klimatu Polski należy wymienić:

• przewaga wiatrów z kierunku zachodniego dla całego terytorium Polski (ok. 60%);
• dni pochmurne w ciągu roku (średnio 120-160 dni, latem 15-30 dni, zaś w zimie —  45–65 dni);
• utrzymywanie się pokrywy śnieżnej (zmienna ilość dni dla różnych rejonów Polski, dla Polski południowej — góry to ponad 230 dni  w Tatrach, 100 dni na Pojezierzu Suwalskim, zaś najkrócej na terenach nizinnych. Dla przykładu ok. 40 dni na Nizinie Śląskiej);
• zmienność opadów w ciągu roku (zmienna ilość opadów latem i zimą, różna dla terenów górskich i nizinnych, dla przykładu dla miesiąca stycznia odnotowuje się miedzy 25-35 mm na nizinach do 60-80 mm w górach);
• roczna suma opadów (średnia ilość opadów atmosferycznych dla Polski to 600 mm, zmienna w zależności od ukształtowania powierzchni, dla terenów nizinnych do 700 mm zaś odpowiednio w górach ponad 2000 mm);
• długość okresu wegetacyjnego (niezwykle istotne dla rozwoju rolnictwa; liczona jako liczba dni w roku o temperaturze dobowej 5 stopni C; między 180 dni na Pojezierzu Suwalskim, który jest uznawany za biegun zimna w Polsce, do 220 dni na Nizinie Śląskiej, Kotlinie Sandomierskiej i Kotlinie Oświęcimskiej);
• amplituda miesięczna temperatur (niższa nad morzem — około 17 stopni, zaś na wschodnich terenach ok. 23 stopnie C);
• średnia temperatura stycznia (zmienna, na wschodzie Polski ok. 5 stopni C, na zachodzie ok. 0 stopni C);
• średnia temperatura lipca ( 7, 5 stopnia C);
• średnia roczna temperatura( między 6-8 stopni C, chłodniej na wschodzie kraju, cieplej na zachodzie);

Najcieplejszymi regionami Polski są zatem: Nizina Śląska, dolina dolnej Odry, Kotlina Sandomierska, zaś najchłodniejsze to: Karpaty, Sudety, Góry Świętokrzyskie, Pojezierze Suwalskie. Obszary o największej ilości opadów to tereny górskie, z kolei najmniejszej to: Niecka Nidziańska, Nizina Mazowiecka i pojezierza.

Klimatyczne rekordy Polski (wybrane wartości)

• maksymalna temperatura powietrza (40,5 stopni C, Prószków koło Opola, czerwiec 1921 r.)
• minimalna temperatura powietrza (-41 stopni C, Siedlce, luty 1940 r.)
• najwyższy opad roczny (2770 mm, Tatry — Dolina Pięciu Stawów, 2001 r.)
• najniższy opad roczny (285 mm, Poznań, 1982 r.)
• największa prędkość wiatru (110-140 m/s, Wyżyna Lubelska, lipiec 1931 r.).

Polska została podzielona na tzw. regiony klimatyczne (pasowy przebieg):

• region górski i podgórski (cechą charakterystyczna są mroźne zimy, chłodne lata, zaś amplitudy temperatur maleją ze wzrostem wysokości nad poziomem morza, znaczne ilości opadów atmosferycznych);
• region kotlin i nizin podgórskich (cecha charakterystyczna są ciepłe lata, chłodne zimy, wielkość opadów atmosferycznych jest mniejsza niż na terenach górskich i wyżynnych);
• region wyżyn środkowopolskich (cechą charakterystyczna są znaczne wahania amplitud temperatur w ciągu roku, gorące lato z opadami atmosferycznymi, mroźne zimy);
• region nizin polskich (cechą charakterystyczną są amplitudy roczne temperatur w przedziale 19-23 stopnie C, mroźne zimy we wschodniej Polsce a łagodniejsze w zachodniej Polsce)
• region pojezierzy polskich (cechą charakterystyczną są chłodne zimy, ciepłe lato, opady atmosferyczne nasilone w okresie jesiennym, znaczne wahania amplitud temperatur ok.22 stopnie C);
• region bałtycki( cecha charakterystyczna są chłodne lato, ale łagodna zima, małe wahania amplitud temperatur-rzędu 18 stopni C, zaś opady atmosferyczne występują przeważnie  jesienią).

Oprócz szerzej omawianych elementów klimatycznych (temperatura powietrza, opady atmosferyczne), ważnym elementem jest również wiatr. W zależności od regionu polski wieją wiatry zmienne, w górach zazwyczaj dominują wiatry południowe, w porze lata przeważają wiatry północo-zachodnie, zimą z kolei południowo-zachodnie. Ponadto występują tzw. wiatry lokalne: wiatry górskie (halny-czyli ciepły, suchy i porywisty wiatr na Podhalu, który przynosi odwilż zimą) oraz bryza ( wiatr ten występuje na wybrzeżu morskim, zmienia się w cyklu dobowym, w ciągu dnia wieje znad morza, nocą zaś odwrotnie).

W Polsce, podobnie jak we wszystkich strefach klimatycznych, występuje również typ klimatu górskiego, mający specyficzne cechy, czyli: spadek temperatury powietrza oraz ciśnienia atmosferycznego, przy wzroście wysokości nad poziom morza; także wzrostem sumy opadów atmosferycznych wraz ze wzrostem wysokości nad poziom morza. Należy jednak zaznaczyć, ze w bardzo wysokich partiach górskich ilość opadów maleje i przechodzi w śnieg. Zmiany klimatu górskiego mogą zachodzić piętrowo, w zależności od wysokości nad poziomem morza i kata padania promieni słonecznych (wystawy słonecznej stoku). Piętrowość klimatu wymusza zmienność występowania roślinności i siedlisk zwierząt żyjących w górach. W Polsce bardzo wyraźnie zaznacza się piętrowość roślinności w Tatrach (regiel dolny, regiel górny, kosodrzewina, hale, turnie) idąc od podnóża góry. Bardzo ciekawe zjawisko klimatyczne zachodzące w górach to tzw. inwersja termiczna, czyli odwrócony układ temperatury w kotlinach śródgórskich. Dochodzi do niej, gdy w kotlinach zalegają chłodne masy powietrza, a szczyty górskie są odsłonięte.

Klimat od zarania dziejów miał decydujący wpływ na Zycie i działalność człowieka. Obecnie na skutek częstych anomalii klimatycznych dochodzi do klęsk żywiołowych. W Polsce nie odnotowano w całej historii zbyt wielu kataklizmów, ale jednym z nich była pamiętna powódź w 1997 roku i 2001 roku, która objęła znaczny obszar Polski.

W celu obserwacji zjawisk meteorologicznych z jakimi mamy do czynienia na co dzień został powołany Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, dysponujący ponad pięćdziesięcioma stacjami badawczymi w całej Polsce.