Lasy i gospodarka leśna

Las (biocenoza leśna) - kompleks roślinności swoisty dla danego kontynentu geograficznego, charakteryzujący się dużym udziałem drzew rosnących w zwarciu, wraz ze światem zwierzęcym i różnymi czynnikami przyrody nieożywionej oraz związkami, które między nimi występują.

Las lub biocenoza leśna według definicji prof. J.J. Karpińskiego to dynamiczny twór przyrody, w którym są zespolone w niepodzielną całość układem zależności, powiązań i wzajemnych wpływów: określona roślinność z przeważającym udziałem form drzewiastych, związanych z nim zwierzętami oraz wykorzystywane przez rośliny i zwierzęta podłoże geologiczne, gleba, woda i klimat.

W sensie prawnym (zgodnie z ustawą o lasach z 1991 roku) lasem jest grunt o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśną (uprawami leśnymi) - drzewami i krzewami oraz runem leśnym - lub przejściowo jej pozbawiony. W sensie prawnym do lasu należą także grunty związane z gospodarką leśną, zajęte pod wykorzystywane dla potrzeb gospodarki leśnej: budynki i budowle, urządzenia melioracji wodnych, linie podziału przestrzennego lasu, drogi leśne, tereny pod liniami energetycznymi, szkółki leśne, miejsca składowania drewna, a także wykorzystywane na parkingi leśne i urządzenia turystyczne.

Z powyższych przykładów wynika, że jednoznaczne zdefiniowanie lasu nie jest zadaniem łatwym, bowiem w obrębie swego rozległego zasięgu występuje on pod wieloma różnorodnymi postaciami i formami, a przy tym jest tworem tak bardzo złożonym, że próby ustalenia typowych jego właściwości jest dosyć ryzykowne i może prowadzić do zbytnich uproszczeń. Wszelkie poglądy na istotę lasu należą zatem do dyskusyjnych. Głównym podłożem tych dyskusji jest odmienny punkt widzenia autorów reprezentujących różne dyscypliny naukowe, a zajmujących się lasem wyłącznie w granicach interdyscyplinarnych możliwości poznawczych. Las inaczej więc definiował będzie fitogeograf, biolog, krajoznawca czy też zoolog.

Las należy niewątpliwie do kompleksu bioekologicznego swoistego pod względem fizjonomicznym, strukturalnym, środowiskowym i geograficznym, jak również pod względem historycznym. Naturalny las jest najbardziej złożonym i najtrwalszym ekosystemem lądowym. Charakteryzuje się uwarstwieniem pionowym, w lesie szpilkowym dość prostym (warstwa koron, warstwa krzewów, warstwa runa). Las spełnia ważną rolę w regulacji stosunków wodnych na danym terenie. Na obszarach wylesionych często zdarzają się powodzie, a w górach lawiny śnieżne i błotne. Większość lasów w Polsce to lasy sztuczne, wyhodowane przez człowieka.

Lasy są jednym z odnawialnych zasobów przyrody i najrozleglejszą formacją roślinną na kuli ziemskiej. Pod względem produkcji biomasy przewyższają one inne formacje, przypada na nie bowiem około 70% masy organicznej wytwarzanej przez całą szatę roślinną Ziemi.

Globalny obszar leśny wynosi 3500 mln ha.

Lesistość kontynentów przedstawia się następująco:
AZJA
Tereny leśne stanowią 19 % obszaru lądu azjatyckiego (nie uwzględniając Syberii).
Największy stopień pokrycia lasem występuje w strefie równikowej i podrównikowej: w Indonezji, na Półwyspie Indochińskim, a także w Japonii, gdzie lasy zajmują ok. 60% ogólnej powierzchni. Są też w Azji kraje niemal pozbawione obszarów leśnych – Irak, Arabia Saudyjska, Uzbekistan i Kazachstan.

AFRYKA
Na kontynencie afrykańskim znajdują się wielkie przestrzenie pokryte lasami, ich łączny obszar wynosi ok. 7 mln km. Wilgotne lasy równikowe stanowią niewielką tylko ich część, przeważnie są to lasy o małym zwarciu drzewostanu.

EUROPA
Obszary zalesione zajmują w Europie – z wyłączeniem krajów byłego ZSRR – powierzchnię 158,4 mln. ha (1993). Zalesienie Europy nie jest równomierne. Najwyższy udział lasów w ogólnym obszarze kraju charakteryzuje Finlandię i Szwecję (60-70 %). Najniższy jest on w państwach północno-zachodniej i południowo-wschodniej części Europy: w Holandii, Danii i Wielkiej Brytanii nie sięga 10 %, na Ukrainie, w Mołdawii i Grecji nie przekracza 20 %. W większości krajów Europy Zachodniej i Środkowej oscyluje wokół 30 %, a we Wschodniej dochodzi do 44-46 %. Lasy Europy (bez Rosji) stanowią zaledwie 4,4 % obszarów leśnych świata. W lasach europejskich przeważają najwydajniejsze pod względem grubizny gatunki drzew iglastych – przede wszystkim sosna i świerk, w mniejszym zakresie jodła i modrzew. Lasy iglaste stanowią 67 % ogółu lasów, a w niektórych krajach nawet ponad 80 %.

AMERYKA PÓŁNOCNA
Lasy pokrywają ok. 29 % powierzchni kraju zajmując 286,8 mln. ha (1992). Lasy produktywne na zwartym obszarze Stanów Zjednoczonych liczą ok. 214 mln. ha. Z tego 49,7 % przypada na drewno miękkie z drzew iglastych (daglezja, choina, sosna ponderosa i sosna z gatunku „ Pinus rosinosa „), a 50,3% na drewno twarde drzew liściastych (dąb, orzesznik amerykański i klon– lasy wschodnie).

AMERYKA POŁUDNIOWA
Lasy zajmują w Ameryce Południowej 946 mld. ha, połowę kontynentu. Największe tereny zalesione znajdują się w Brazylii. Największymi zwartymi obszarami leśnymi są puszcza amazońska, wybrzeże pacyficzne Kolumbii i Ekwadoru, w Międzyrzeczu w Argentynie. Obecne zasoby drewna szacuje się na 125 mln. m.

AUSTRALIA
Pod względem zajmowanej powierzchni lasów wyróżniają się dwa stany: Nowa Południowa Walia z obszarem 14,7 mln. ha. (35 % powierzchni lasów) i Queensland – 11,8 mln. ha. (28,9 % powierzchni lasów) Pod względem udziału lasów w ogólnej powierzchni na pierwszym miejscu znajduje się Tasmania – 42%, Wiktoria – 22 %. W stanie Queensland na lasy przypada niecałe 7% powierzchni, a w Australii Zachodniej 2,5%.W stanie Australia Południowa brak jest lasów.

W przeszłości obszar leśny był znacznie większy. Do zmniejszania się go przyczynił się człowiek, karczując lasy w celu pozyskania nowych użytków rolnych, dla zdobycia drewna na opał, budownictwo mieszkań i dla zaspokojenia potrzeb przemysłu. Często dewastację lasów powodowało również nadmierne wypasanie bydła i kóz w lasach. Wiele kompleksów leśnych uległo i ulega zniszczeniu w wyniku pożarów. Deforestacja zaczęła się już  w neolicie, ale większe rozmiary przybrała dopiero w ostatnich trzystu latach. Proces ten nie ustawał dotychczas, a jego ujemne skutki są często nieodwracalne. W Europie Zachodniej wykarczowano dwie trzecie pierwotnych lasów.

Do wybitnie wylesionych krajów europejskich należy między innymi Wielka Brytania, w której lasy zajmują niespełna 5% ogólnej powierzchni kraju. Na Bliskim Wschodzie i Środkowym znaczne obszary zostały zupełnie pozbawione lasów. W górach Libanu zachowały się tylko resztki pięknych lasów cedrowych. Do silnie wylesionych krajów należą także Chiny, chociaż w przeszłości znaczna część gór tego kraju była pokryta lasem. Następstwem deforestacji Chin były zmiany klimatu, nasilenie erozji gleb, oraz rozszerzanie obszaru pustyń.

Gospodarka leśna - gałąź gospodarki narodowej obejmująca użytkowanie lasu (głównie produkcję drewna) oraz działania związane z utrzymaniem trwałości drzewostanów w warunkach ich eksploatacji: hodowlę, ochronę, utrzymanie i powiększanie zasobów leśnych, a także gospodarowanie zwierzyną leśną.

Dodatkowymi elementami gospodarki leśnej są: pozyskiwanie płodów runa leśnego, choinek, roślin leczniczych oraz realizacja pozaprodukcyjnych funkcji lasu, związanych z ochroną powietrza, wód i gleby.

Dla potrzeb gospodarki leśnej dzieli się lasy na szereg typów. W zależności od przyjętych kryteriów lasy można dzielić na różne sposoby, np. biorąc pod uwagę klimat i strefowy układ roślinności, w bardzo skrótowy sposób lasy można podzielić na:

• lasy iglaste strefy chłodnej,
• lasy mieszane strefy umiarkowanej,
• wilgotne lasy równikowe,
• wilgotne lasy tropikalne zrzucające liście,
• lasy suche

Lasy iglaste strefy chłodnej zwane również tajgą, tworzą borealny pas leśny w Eurazji i  Ameryce Północnej. Cechuje je mało urozmaicony skład gatunkowy drzew oraz odporność na niskie temperatury i suszę. W lasach tych rosną przeważnie świerki, jodły, sosny oraz modrzewie. Gdzieniegdzie jako domieszka występują brzoza, osika i olcha.

Lasy mieszane strefy umiarkowanej odznaczają się większym bogactwem gatunków niż lasy iglaste. Występują one na obszarze północnej części Azji, w północno – zachodniej części Ameryki Północnej, w górskich rejonach Europy, Meksyku i Himalajach. SA to tereny przeważnie zaludnione i od dawna zagospodarowane. Eksploatuje się tu drewno drzewostanów iglastych i liściastych, głównie bukowych, dębowych i brzozowych.

Wilgotne lasy równikowe, które spotykamy na obszarach o obfitych opadach atmosferycznych w ciągu całego roku, zajmują powierzchnię około 14 mln km 2. Charakteryzują się one bogatą mozaiką składu gatunkowego drzew. Wilgotne lasy równikowe, dotychczas słabo pod względem gospodarczym opanowane, dostarczają drewna, owoców, kauczuku i żywic. Naturalna produkcyjność tropikalnych lasów wilgotnych nie jest jednak wysoka. Karczunek lasu równikowego i zamiana na użytki rolne nie dała trwałych, pozytywnych wyników i okazała się przeważnie niecelowa.

Wilgotne lasy tropikalne zrzucające liście są formacja roślinna obszarów o dłuższym okresie suszy. W zależności od czasu jej trwania, lasy te zbliżone są swoim wyglądem i składem gatunkowym do wilgotnych lasów równikowych (las monsunowy) lub do formacji sawannowych. Lasy monsunowe w których przeważają drzewa średniego pietra, występują w Afryce, Ameryce Południowej, Azji i Australii. W lasach monsunowych Indii i Jawy rośnie m. In. Drzewo tekowe, cenione z powodu swoich walorów technicznych.

Las suchy sawannowy stanowi formę przejściową między zwartym lasem a sawanną. Przewaga traw nadaje tej formacji charakter parkowy. Drzewostany lasów suchych cechuje znaczna liczba gatunków, a od strony gospodarczej nikłe zasoby drewna. Obszar lasów suchych mało produktywnych powiększa się w wyniku dewastacji przyległych, bardziej produktywnych formacji leśnych.

Ze względu na ich skład i przynależność geograficzną można wyróżnić:

• lasy iglaste,
• lasy liściaste,
• lasy mieszane.

Z uwagi na zagospodarowanie lasów można zróżnicować je na:

• lasy ochronne,
• lasy gospodarcze,
• lasy odroślowe.

Głównymi jej założeniami gospodarki leśnej są:

• ilość pozyskiwanego drewna nie może przekraczać wielkości przyrostu masy drzewnej;
• konieczność zalesiania obszarów, na których prowadzono wyrąb;
• zakładanie rezerwatów leśnych i parków narodowych.

Gospodarkę leśną prowadzi się według zasad:

• powszechnej ochrony lasów,
• trwałości utrzymania lasów,
• ciągłości i zrównoważonego wykorzystania wszystkich funkcji lasów,
• powiększania zasobów leśnych.

Gospodarka leśna realizowana jest w oparciu o:

• Ustawę o lasach,
• Politykę Leśną Państwa,
• Ustawę o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju,
• Zalecenia konwencji międzynarodowych.

Znaczący wpływ na warunki prowadzenia gospodarki leśnej mają przepisy ustawy o ochronie przyrody. Drewno jest bardzo poszukiwanym towarem w handlu międzynarodowym. Największymi importerami drewna są kraje Europy Zachodniej i Japonia, a niektórych gatunków również Stany Zjednoczone i Kanada. W eksporcie drewna (tarcicy) dominuje Kanada (ok. 45%). Spore ilości eksportują również Szwecja, Rosja, USA i Australia. Jednak bardziej opłaca się eksportować drewno po przetworzeniu przez przemysł celulozowo-papierniczy, meblarski, itp. Stany Zjednoczone, jako największy producent papieru na świecie, jest zarazem jego największym importerem ? głównie z Kanady i Finlandii. Wielkimi eksporterami celulozy (nieodzownej w produkcji papieru) ? są m.in. Finlandia, Szwecja, Kanada oraz Stany Zjednoczone. Polska jest liczącym się na świecie eksporterem wyrobów przemysłu drzewno-papierniczego, w tym przede wszystkim tarcicy.

Niestety, w większości krajów gospodarka leśna ma charakter rabunkowy. O racjonalnej bądź rabunkowej gospodarce leśnej świadczy ilość pozyskiwanego drewna użytkowego w stosunku do ilości pozyskiwanego drewna ogółem – im ilość pozyskiwanego drewna użytkowego jest większa, tym bardziej racjonalna jest gospodarka leśna. Pozyskiwane drewno znajduje zastosowanie w górnictwie, budownictwie, przemyśle celulozowo-papierniczym i innych przemysłach przetwórczych, a także w energetyce (w krajach słabo rozwiniętych jest głównym surowcem opałowym służącym do ogrzewania domów).

Ostatnio silnie akcentuje się rolę lasu w przeciwdziałaniu skutkom koncentracji dwutlenku węgla w atmosferze i ochronie przed efektem cieplarnianym. Z tym wiąże się konieczność zmniejszenia wyrębów lasów równikowych, głównie w Amazonii i dorzeczu Konga oraz przyspieszenia rotacji drzew w strefach umiarkowanych. Chodzi o odmłodzenia lasów, poprzez zakładanie plantacji. Młode lasy silniej asymilują i lepiej oczyszczają atmosferę. Jak dotychczas, takie plantacje powstają głównie w krajach rozwiniętych, zwłaszcza w Europie, gdzie sadzi się szybko rosnące topole i wierzby, oraz w Australii, gdzie podobną rolę spełniają eukaliptusy.