Miejsce geografii w nauce

Nauka rozwija się w ścisłym związku z praktyczną działalnością człowieka. W miarę rozwoju nauki zmieniają się kryteria wyodrębnienia poszczególnych jej dziedzin. Nastręcza to trudności także w podaniu jasnej definicji geografii. Pojęcie  o tym, jaki zakres działalności jest przedmiotem zainteresowania geografii można wyrobić sobie zapoznając się z jej historycznym rozwojem na tle rozwoju ludzkości. Na Ziemi  istnieje ogromna różnorodność zjawisk. Te różnice zarówno fizyczne, jak i społeczno- ekonomiczne są przedmiotem badań geografii. W czasach starożytnych termin Ziemia oznaczał powierzchnię lądową, którą przeciwstawiono morzu i niebu. W tym rozumieniu Eratostenes z Cyreny użył wyrazu „ziemia”, nazywając tak zbiór wiadomości dotyczących powierzchni lądów, oraz o rozmieszczeniu interesujących na jej powierzchni zjawisk. Zbiór tej wiedzy nazwał geografią, co dosłownie znaczy opis ziemi. Nazwa geografia pochodzi od greckich słów: geos - "ziemia" i grapho - "piszę". W późniejszym okresie jednak termin „ziemia” stał się niejednoznaczny. Próbowano więc definiować geografię, jako naukę o powierzchni Ziemi i o rozmieszczeniu na niej przedmiotów i zjawisk. Te zjawiska, które interesują geografa nie zachodzą wyłącznie na samej powierzchni Ziemi, ale na pewnej na niej wysokości, lub na pewnej pod nią głębokości. Można więc zdefiniować geografię jako naukę o powłoce ziemskiej, jej przestrzennym zróżnicowaniu pod względem przyrodniczym i społeczno- gospodarczym, oraz o związkach, jakie zachodzą między poszczególnymi zjawiskami przyrodniczymi a zjawiskami społeczno- gospodarczymi (J. Flis).

Ogromne zróżnicowanie obszarów i metod stosowanych w badaniach geograficznych, oraz gwałtowny rozwój tej nauki doprowadził do wyodrębnienia z geografii poszczególnych jej działów, a także do przejęcia przez geografię tematów, które leżały w okręgu zainteresowań innych nauk. Wielu badaczy doszło do wniosku że nie można mówić o geografii, lecz należy posługiwać się terminem nauki geograficzne. Już w starożytności jedni geografowie ograniczali zakres zainteresowań geograficznych jedynie do zjawisk przyrodniczych, inni natomiast, jak Strabon, czy Herodot kładli nacisk na zagadnienia związane ze zróżnicowaniem społeczeństw ludzkich pod wpływem przyrodniczego zróżnicowania powłoki ziemskiej i uprawiali geografię w ścisłym związku z historią. Dział geografii zajmujący się zróżnicowaniem zjawisk przyrodniczych nazywamy geografią fizyczną, natomiast ta część geografii, która bada zróżnicowanie zjawisk społeczno- ekonomicznych to geografia społeczno- ekonomiczna. W nowożytnych czasach niemiecki uczony Aleksander Humboldt (1769-1859) w swym dziele Kosmos opisał zjawiska przyrodnicze, oraz ich zróżnicowanie. Proponował on definicję geografii jako nauki, która ma za zadanie poznanie praw przyrodniczych, oraz wykazanie wzajemnych powiązań między tymi prawami. Jest on uważany za twórcę nowożytnej geografii fizycznej.

Karl Ritter (1779-1859), pierwszy profesor geografii na uniwersytecie w Berlinie postanowił zająć się wnikliwym badaniem zjawisk społeczno- gospodarczych. Ritter jest uznawany, jako ojciec nowożytnej geografii społeczno- ekonomicznej, określanej również jako geografia człowieka. Fizycznymi zjawiskami zajmował się on o tyle, o ile wywierały one znaczny wpływ na działalność ludzką. Jedni geografowie dążą do wykrycia ogólnych prawidłowości, czyli traktują geografię jako naukę nomotetyczną- ustalającą ogólne zasady i powiązania pomiędzy nimi. Inni badacze traktują geografię, jako naukę idiograficzną czyli opisującą zjawiska indywidualne. Fizyczna geografia ogólna jest to usystematyzowany zbiór ludzkiej wiedzy o powłoce ziemskiej i jej przestrzennym zróżnicowaniu pod względem przyrodniczym. Zjawiska, które zachodzą w powłoce ziemskiej pozostają ze sobą w ścisłym związku przyczynowym, przestrzennym, oraz czasowym. Badanie powłoki ziemskiej polega na jej analizie po rozłożeniu na komponenty. Są nimi: litosfera, czyli ziemska powłoka skalna, hydrosfera, czyli powłoka wodna, atmosfera, czyli powłoka gazowa, oraz biosfera, czyli ogół żywych organizmów żyjących na powierzchni Ziemi. Najbardziej zewnętrzna część litosfery, w której odbywa się wymiana materii pomiędzy mineralnymi składnikami a organizmami żywymi nazywa się pedosferą.

Pośród dziedzin będących przedmiotem zainteresowania geografii fizycznej należy wymienić nauki takie jak:

1. geologia- nauka, która zajmuje się budową, własnościami i historią Ziemi oraz procesami geologicznymi, dzięki którym ulega ona przeobrażeniom. W obrębie geologii można wyróżnić:

• geologię dynamiczną - zajmującą się procesami geologicznymi zachodzącymi w skorupie ziemskiej (procesy endogeniczne) i na jej powierzchni (procesy egzogeniczne)
• geologię historyczną - zajmującą się dziejami Ziemi, historią skorupy ziemskiej, a także życia organicznego
• geologię regionalną – której obszar badań stanowi lokalna budowa geologiczna danego regionu.

2. geomorfologię- zajmuje się ukształtowaniem powierzchni Ziemi oraz procesami powodującymi zmiany w tym ukształtowaniu.

3. hydrologię jest to dział geografii fizycznej zajmujący się badaniem wody (pod każdą postacią) występującej w środowisku przyrodniczym. W obrębie hydrologii wyróżnić można takie dziedziny jak:

• glacjologia- nauka o lodowcach
• krenologia- nauka o źródłach
• potamologia- nauka o rzekach
• limnologia- nauka o jeziorach
• oceanografia- nauka o morzach i oceanach
• hydrogeologia- nauka o wodach podziemnych

4. meteorologię- nauka zajmująca się badaniem zjawisk fizycznych i procesów zachodzących w atmosferze, szczególnie w jej niższej warstwie - troposferze.

5. klimatologię- nauka zajmująca się klimatem

6. gleboznawstwo- nauka zajmująca się badaniem gleb, ich powstawaniem, budową, oraz właściwościami fizycznymi, systematyką, a także możliwościami ich wykorzystania

7. biogeografię- nauka zajmująca się przestrzennym rozmieszczeniem żyjących na Ziemi gatunków roślin (fitografia) i zwierząt (zoografia)

8. kartografię- nauka o mapach, metodach ich sporządzania i wykorzystania.

Głównymi dziedzinami geografii społeczno- ekonomicznej są:

1. geografia ludności- nauka badająca wzajemne zależności pomiędzy człowiekiem, a środowiskiem geograficznym.

2. geografia osadnictwa- dział geografii społeczno-ekonomicznej zajmujący się rozmieszczeniem oraz układami przestrzennymi wszystkich typów i rodzajów sieci osadniczej.

3. geografia przemysłu- nauka badająca strukturę przestrzenną przemysłu (w skali lokalnej, regionalnej, krajowej, międzynarodowej) oraz procesy czasowo-przestrzenne ją kształtujące.

4. geografia rolnictwa- zajmuje się badaniem wzajemnych relacji między rolnictwem, a środowiskiem geograficznym, bada również w szerszym znaczeniu przestrzenne rozmieszczenie produkcji roślinnej i zwierzęcej na świecie.

5. geografia transportu- Przedmiotem badań jest transport osób i towarów w aspekcie przestrzennym, w powiązaniu ze środowiskiem geograficznym, przy uwzględnieniu czynników społeczno-ekonomicznych.

6. geografia turyzmu- nauka zajmująca się badaniem procesów związanych z turystyką

geografia polityczna- zajmuje się badaniem zjawisk i systemów politycznych w ich kontekście przestrzennym.

7. geografia religii- nauka badająca związki pomiędzy przestrzenią a religią, a w szczególności: rozmieszczeniem miejsc świętych (hierotopografia), szlakami pielgrzymkowymi, krajobrazem sakralnym, wpływem religii na rozwój miejscowości-sanktuariów i gospodarki, turystyką religijną.