Morze Bałtyckie

Morze Bałtyckie to najmłodsze morze Europy, śródlądowe i średniej wielkości, położone między kontynentem europejskim a Półwyspem Skandynawskim. Od wód Oceanu Atlantyckiego jest oddzielony dosyć płytkimi cieśninami duńskimi, Wielki Bełt, Mały Bełt, Sund, Skagerrak, Kattegat. Jako morze wewnątrz kontynentalne, mające słabą wymianę wód z wodami oceanicznymi oraz będące zlewiskiem dla kilku rzek, sprawia, że są tutaj  notowane nieco wyższe poziomy wód, niż w cieśniach duńskich.

Morze Bałtyckie ma urozmaiconą linię brzegowa, na którą składają się:

• wyspy (m.in.: Fionia, Lolland, Bornholm, Uznam, Rugia, Zelandia, Wolin, Hiuma, Gotlandia);
• półwyspy (Helski),
• mierzeje (Kurońska)
• zatoki (Botnicka, Fińska, Pomorska, Gdańska, Ryska, Kilońska, Malborska);
• zalewy (np.:Wiślany, Szczeciński, Kuroński)

Powstanie Morza Bałtyckiego ocenia się na ok. 3000 lat temu, co miało ścisły związek z lądolodem skandynawskim. Możemy wyodrębnić cztery fazy powstawania morza: bałtyckie jezioro zaporowe, morze yoldiowe, jezioro ancylusowe, morze litorynowe. Oto charakterystyka każdego etapu powstawania Bałtyku:

Bałtyckie jezioro zaporowe

Zwane lodowym. Powstawało17000-10000 lat temu. Tereny obecnego Bałtyku pokrywał wtedy lądolód, który na skutek ocieplania się klimatu cofał się. Zatrzymał się czołem na linii południowej Szwecji, Finlandii i Norwegii, w ten sposób powstało słodkie jezioro.

Morze yoldiowe

Jego nazwa pochodzi od mięczaka dominującego wówczas w wodach morza - Yoldia arctica; powstanie datujemy na ok. 9800 lat temu. Na skutek postępującego ocieplania się klimatu lądolód zaczął topnieć, zaczął się powoli cofać z lądów i wywołał izostatyczne podnoszenie się kontynentu (dosyć szybkie w Zatoce Botnickiej). Wówczas doszło do połączenia wód morza z wodami wszechoceanu, na linii obecnych jezior Wetter i Wener.

Jezioro ancylusowe

nazwa pochodzi od mięczaka Ancylus fluviatilis; powstało około 8000 lat temu na skutek dalszego cofania się lądolodu, kiedy morze yoldiowe zotsło odcięte lądami od wód wszechoceanu i powstało jezioro słodkowodne.

Morze litorynowe

Nazwa pochodzi od ślimaka Littorina littorea; jego powstanie datujemy miedzy 7000-3000 lat temu, kiedy podniósł się poziom wód oceanicznych a równocześnie obniżyła się południowa część powierzchni jeziora ancylusowego; kształtem było zbliżone do współczesnego Bałtyku. Było bardziej zasolone - około 5-6 promila i cieplejsze o około 2-3 stopni C.

Morze Bałtyckie w przeszłości geologicznej zmieniało powierzchnię i kształt, aż do czasów współczesnych, jako cechy charakteryzujące ten akwen należy wymienić:

• temperaturę

Temperatura Morza Bałtyckiego zależy od pory roku, latem w południowej części akwenu woda jest cieplejsza, wynosi około 17 stopni C; w środkowej części – około 15 stopni C; W części północnej zaś jest najniższa – około 12 stopni C. Z kolei podczas zimy wody otwartego morza mają temperaturę około 2 stopni C, w strefie brzegowej – około 0 stopni C. Podczas mroźnych zim może się zdarzyć, iż częściowo wody powierzchniowe ulegają zlodzeniu (na przykład w Zatoce Botnickiej), albo też zamarza cały zbiornik morski, co miało miejsce ostatnio w zimie roku 1962/1963.

• typy wybrzeży morskich

linia brzegowa jest zróżnicowana, spotykamy zarówno:

- wybrzeża niskie (wynurzone w rejonie Finlandii, mierzejowe  – np. Mierzeja Wiślana, wybrzeże Łotwy, Rosji)

- wysokie (szkierowe) wybrzeża Finlandii,

- wybrzeże fiordowo-szkierowe w Norwegii, Szwecji, Finlandii,

- wybrzeże klifowe: wybrzeże Polski, Danii, Finlandii,

- wybrzeże fiordowe- wybrzeże Danii.

• głębokość

Bałtyk zaliczany jest do mórz płytkich, szelfowych; średnia głębokość wód morskich wynosi 52 metry ale w zależności od położenia występują płycizny dna sięgjącego do 8-10 metrów, np.: Ławica Orla, Ławica Odrzańska, Ławica Bornholmska, jak również głębie morskie: Landsort (459 m), Alandzka (335 m), Botnicka (293 m).

• zasolenie

Zasolenie Bałtyku jest bardzo zmienne w zależności od tego czy są to wody powierzchniowe czy głębinowe,

od położenia w strefie klimatycznej - im cieplej, tym większe parowanie i większe zasolenie, także od wymiany wód z oceanem i dostawą wód słodkich rzekami. Zasadniczo zasolenie maleje idąc z południowego-zachodu ku Zatoce Botnickiej, średnie zasolenie Morza Bałtyckiego wynosi 7 promili, ale największe jest w cieśninach duńskich (osiąga około 17 promili, co ma związek z bliskością wód oceanicznych), zaś najmniejsze w rejonie północnej części Zatoki Botnickiej - około 3 promile); Akweny Morza Bałtyckiego od największego do najmniejszego poziomu zasolenia: Kattegat, Morze Bełtów, Bałtyk Południowy, Bałtyk Środkowy, Zatoka Ryska, Zatoka Fińska, Botnik Południowy, Botnik Północny.

• zjawiska lodowe na Bałtyku (utrzymywanie się pokrywy lodowej),

Najdłużej – bo powyżej 6 miesięcy w roku lód utrzymuje się na Botniku Północnym i Botniku Południowym - czyli w północnej część morza, zaś najkrócej – około 2 miesięcy w roku na akwenie Kattegat i Morzu Bełtów.

• bilans wód morskich

Na Bałtyku wygląda następująco: dostawa wód słonych z oceanu to wielkość rzędu 430 km3, wypływy wód morskich z Bałtyku do oceanu wynoszą 920 km3, parowanie - 180 km3, opady deszczu - 200 km3, wreszcie dopływy wody słodkiej rzekami - 470 km3.

• ruchy wody morskiej

Na Bałtyku podobnie jak innych akwenach morskich zachodzą ruchy wody morskiej, które dzielimy na: prądy morskie, pływy, falowanie, dryfy. Pływy są raczej niewielkie, i tak dla przykładu w cieśninach duńskich większe, rzędu około 60 cm, zaś w zatokach najmniejsze (np. około 4 cm dla Zatoki Gdańskiej). Z kolei dryfy powstają na skutek oddziaływania wiatrów zachodnich na wybrzeża południowe morza, w wyniku czego dochodzi do powstania mierzei (np. Mierzeja Wiślana). Falowanie na Bałtyku jest niewielkie, podczas sztormów fale osiągają wysokość maksymalną  4-5 metrów, a ich długość może wynieść od  10 do 75 metrów, co utrudnia żeglugę morską. Natomiast prądy morskie na Bałtyku powstaję wskutek wlewania się słonych wód z Morza Północnego, zazwyczaj wiosną i jesienią.

Dane statystyczne charakteryzujące Morze Bałtyckie:

• powierzchnia 415, 3 tys. km2
• średnia głębokość 52 metry
• długość morza 1300 km
• maksymalna głębokość morza 459 metry
• średnie zasolenie 7 promili
• wielkość zlewiska 1,7 mln km2.

Z kolei jako cechy środowiska przyrodniczego Morza Bałtyckiego należy wymienić:

• położenie w strefie klimatów umiarkowanych; Bałtyk jest zaliczany do mórz chłodnych, część akwenu zamarza podczas zimy, dla polskiego wybrzeża zlodzenie wynosi 90 dni, na skutek małego parowania wody morskiej, co utrudniony rozwój turystyki podczas zimy;
• morze płytkie;
• powstania morza miało ścisły związek z lądolodem i ocieplaniem się klimatu, czego konsekwencją są liczne wyspy i głębie morskie;
• Bałtyk to najmłodsze morze kontynentu europejskiego, stąd ruchy izostatyczne dna morskiego
• Bałtyk to morze śródlądowe, które charakteryzuje się małymi pływami, małym falowaniem, dużym skażenie wód morskich i stosunkowo niewielkim zasoleniem;
• występowanie prądów morskich, co powoduje wymianę wód i częściowe oczyszczanie Bałtyku, a prądy przybrzeżne niosą osady skalne, co powoduje powstawanie wybrzeży mierzejowych;
• Bałtyk to morze burzliwe - częste sztormy, pojawia się zjawisko sejszy;
• linia brzegowa dobrze rozwinięta, co powoduje różnorakie typy wybrzeży morskich;
• uboga fauna i flora, na skutek dużego zanieczyszczenia wód morskich;
• występowanie surowców morskich, przede wszystkim ropy naftowej i bursztynu;

Cały obszar zlewiska zamieszkuje około 100 milionów ludzi, co przekłada się na zanieczyszczenie wód morskich. Państwa mające dostęp do wód Morza Bałtyckiego to: Polska, Szwecja, Dania, Niemcy, Rosja, Litwa, Łotwa, Estonia, Finlandia.

Zasoby mineralne Morza Bałtyckiego to przede wszystkim: ropa naftowa, gaz ziemny, bursztyn, piaski, żwiry, cyna, tytan, wolfram, tzw. konkrecje żelazowo-manganowe. Dzięki czemu  kraje mające dostęp do morza dodatkowo korzystają z bogactw dna morskiego:

• złoża ropy naftowej i gazu ziemnego występują w strefie ekonomicznej Polski, okolice Łeby, Przylądka Rozewie - wydobywane obecnie na platformie Petrobaltic; gaz ziemny to rejon Wyspy Uznam;

• konkrecje żelazowo-manganowe występują na głębokościach między 20-100 metrów, na południowym Bałtyku, rejon Zatoki Botnickiej, Fińskiej, ale nie wydobywane współcześnie;

• złoża minerałów ciężkich (Ławica Słupska, Ławica Odrzańska, okolice Kołobrzegu);

• piaski, żwiry wydobywane w okolicach Łeby, Zatoki Koszalińskiej, Ławicy Słupskiej

• bursztyn, surowiec, który powstał w miocenie z żywicy drzew iglastych, porastających niegdyś obszar Bałtyku; wydobywany na dużą skalę na Półwyspie Sambijskim, a wymywany jest przenoszony przez morze na polskie wybrzeże, stanowiąc dużą atrakcje dla turystów.

Fauna i flora Morza Bałtyckiego jest dosyć specyficzna, co ma związek z warunkami środowiska morskiego:

• fitoplankton to mikroskopijnej wielkości organizmy żywe, unoszące się na powierzchni wody, często spotykane to okrzemki, sinice, bruzdnice;

• fitobentos to rośliny dna morskiego, dzielimy je na: krasnorosty (widłak, rurecznica), rośliny kwiatowe (trawa morska), brunatnice (morszczyn), zielenice (sałata morska);

• zooplankton to organizmy żywe, które unoszą się w toni wodnej, mogą być jednokomórkowe lub wielokomórkowe, na przykład: wrotki, wioślarki, meduzy, skorupiaki, larwy ryb, mięczaki;

• zoobentos to zwierzęta żyjące na dnie morskim, zaliczamy do nich: gąbki (powłócznica chlebowa) , małże (omułek, sercówka,) skorupiaki (krewetki, kiełże), ślimaki (wodożytka)

• nekton to ssaki morskie i gatunki ryb, czyli organizmy pływające w toni morskiej; wśród gatunków ryb wyróżniamy: śledzie, szproty, dorsze, sardele, węgorze, łososie, trocie (słonowodne), zaś słodkowodne to na przykład: okonie, sandacze, szczupaki; jako ssaki morskie należy wymienić przede wszystkim morświny, fokę szarą, fokę pospolitą, fokęobrączkowaną.

Porty Morza Bałtyckiego w Polsce to: Gdańsk, Gdynia, Szczecin, Świnoujście, Kołobrzeg, Ustka. Dostęp do morza umożliwia rozwój gospodarki morskiej, turystyki dając tym samym nowe miejsca pracy. Z drugiej strony przemysł przyczynia się do zatruwania wód morskich odpadami poprzemysłowymi, które w znacznych ilościach dostają się do Bałtyku. Jako największe źródła zanieczyszczeń Bałtyku wymienia się:

• toksyczne substancje dostające się do morza rzekami, zwłaszcza Wisłą, to przede wszystkim związki azotany, fosforany, rtęć, kadm, ołów
• ścieki komunalne puszczane do morza
• wody tzw. basenów portowych
• katastrofy tankowców
• działalność turystyczna na wybrzeżu i związane z tym ścieki komunalne i śmieci
• nawozy azotowe i fosforowe uzywane w produkcji rolnej
• liczne odpady pochodzące z zakładów produkcji rybnej
• kwaśne deszcze.

Skutkiem zanieczyszczeń morza są:

• malejąca atrakcyjność turystyczna terenów wybrzeża morskiego i całego akwenu
• wymieranie organizmów żywych na skutek zakwaszania środowiska morskiego
• skażenie gleb wybrzeża
• kumulacja metali ciężkich w rybach odławianych przez rybaków, które po spożyciu przez człowieka szkodzą zdrowiu
• postępująca eutrofizacja wody morskiej w wyniku dostaw azotanów i fosforanów, co powoduje użyźnienie wód morskich i rozmnażanie się glonów morskich, ktorych obecność zmniejsza ilość tlenu w  wodzie. W konsekwencji doprawadza to wyginięcia ryb i powstawania tzw. pustyń siarkowodorowych na dnie morskim).

Aby zapobiegać degradacji środowiska morskiego należy:

• budować oczyszczalnie ścieków
• ograniczać zużycie nawozów sztucznych
• edukować społeczeństwo w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego
• zmniejszać emisję szkodliwych pyłów do atmosfery
• wprowadzać kary za nielegalne wodprowadzanie odpadów przemysłowych do Bałtyku
• tworzyć parki narodowe na obszarach o wysokich walorach przyrodniczych
• prowadzić współpracę międzynarodową w zakresie ochrony środowiska Morza Bałtyckiego