Okręgi przemysłowe na świecie

W geografii ekonomicznej ośrodkiem przemysłowym jest miejscowość (zazwyczaj miasto), w której znajduje się zakład przemysłowy. Natomiast obszary dużej koncentracji różnych gałęzi przemysłu odpowiednio ze sobą powiązanych nazywane są okręgami przemysłowymi.

Okręgi przemysłowe można podzielić na:

• okręgi surowcowe;
• zrestrukturyzowane okręgi o genezie surowcowej;
• okręgi o innej genezie.

Przeważająca część produkcji przemysłowej świata koncentruje się nadal w ukształtowanych w przeszłości wielkich okręgach przemysłowych w KWR. Okręgi te tracą jednak na znaczeniu. Ich rozwój, mimo postępujących przekształceń strukturalnych jest mało dynamiczny. W tym względzie dystansują je wyraźnie nowe centra przemysłowe skupiające gałęzie zaawansowanych technologii – high – tech , jak również szybko rozwijające się ośrodki przemysłowe w krajach nowo uprzemysłowionych.

Okręgi przemysłowe, czyli wielkie koncentracje różnorodnych gałęzi przemysłu odpowiednio ze sobą powiązanych, można podzielić na:

• ukształtowane dzięki bogatym zasobom surowców i energii,
• rozwijające się dzięki dogodnemu położeniu na szlakach transportowych, koncentracji funkcji administracyjnych i naukowo – badawczych oraz dzięki dużym zasobom siły roboczej o różnorodnych kwalifikacjach i chłonnym rynku zbytu.

Okręgi surowcowe skupiają wydobycie różnorodnych surowców, produkcję paliw i energii, karbochemie i chemię nieorganiczną, hutnictwo metali i przemysł metalowy oraz produkcję maszyn górniczych, urządzeń dla hutnictwa, ciężkich obrabiarek, maszyn budowlanych i różnorodnych środków transportu. W KWR przeszły one w ostatnich dziesięcioleciach poważne przeobrażenia strukturalne, polegające na spadku znaczenia kreujących je niegdyś gałęzi przemysłu ciężkiego, a zarazem na rozwoju przemysłu samochodowego, lotniczego, zbrojeniowego, precyzyjnego, elektronicznego, petrochemicznego i poligraficznego.

Najważniejszymi okręgami surowcowymi są:

Okręg Uralski w Rosji. Jest największym okręgiem przemysłowym w Rosji, zaliczanym do najbogatszych zagłębi surowcowych świata. W paleozoicznych kompleksach skalnych Uralu Środkowego i Uralu Południowego zalegają bogate złoża rud żelaza i metali uszlachetniających stal, miedzi, cynku, ołowiu, złota, srebra i platyny oraz złoża węgla brunatnego, soli kamiennej i soli potasowych, azbestu, boksytów i różnorodnych surowców skalnych. Baza paliwowa samego Uralu jest skromna, nie opodal znajdują się jednak wielkie złoża ropy naftowej i gazu ziemnego basenu Wołżańsko – uralskiego i rejonu Uchty oraz złoża węgla kamiennego w rejonie Workuty (Peczorskie Zagłębie Weglowe). W oparciu o miejscowe surowce i dowozone paliwa rozwinęło się na wielką skalę hutnictwo żelaza i stali (Magnitogorsk, Nizny Tagił, Czelabińsk) oraz  miedzi, aluminium, magnezu, cynku, ołowiu i niklu (Orsk, Czelabińsk). Na tej bazie rozwinięto produkcje urządzeń dla górnictwa i hutnictwa, traktorów, koparek, taboru kolejowego, różnorodnego uzbrojenia, samochodów, samolotów i turbin (Czelabińsk, Niżny Tagił, Magnitogorsk, Jekatierinburg), a w oparciu o surowce chemiczne ( w tym dostarczane rurociągami – ropę i gaz ziemny) produkcję nawozów sztucznych, kwasu siarkowego i paliw płynnych (Ufa, Bieriezniki, Perm). Rynek zbytu oraz ogromne zasoby drewna w pobliskich kompleksach leśnych umożliwiły rozwój przemysłu celulozowo – papierniczego. Okręg uralski jest też, podobnie jak większość obszarów uprzemysłowionych i zurbanizowanych na świecie, skupiskiem wielu ośrodków przemysłu lekkiego i spożywczego.

Kuźnieckie Zagłębie Węglowe na Syberii rozwinęło się w oparciu o zasobne złoża węgla kamiennego (koksującego i energetycznego), rudy żelaza oraz cynku i ołowiu. Jest drugim pod względem znaczenia (po Okręgu Uralskim) ośrodkiem surowcowym w Rosji. Dominuje w nim hutnictwo metali – żelaza (Nowokuźnieck, Biegowo). Rozwinęła się również karbochemia i produkcja nawozów sztucznych (Nowokuźnieck, Kamerowo), a w pobliżu kombinatów metalurgicznych – przemysł metalowy, elektromaszynowy i zbrojeniowy. Na bazie ropy naftowej dostarczanej z Niziny Zachodniosyberyjskiej rozwija się przemysł petrochemiczny, a w oparciu o wielkie zasoby drewna rosnącej w pobliżu tajgi – przemysł drzewny i celulozowo – papierniczy. Kubas integruje się z aglomeracja miejsko – przemysłową Nowosybirska, w której rozwinęło się hutnictwo żelaza i cyny, produkcja maszyn rolniczych, obrabiarek, nawozów sztucznych, obuwia i różnorodnych artykułów spożywczych.

Donieckie Zagłębie Węglowe we wschodniej Ukrainie obfituje w zasoby węgla kamiennego, rtęci i soli kamiennej. W oparciu o te surowce oraz dowożone z innych rejonów Ukrainy powstały tu huty żelaza i metali nieżelaznych, przemysł chemiczny oraz ciężkie branże przemysłu elektromaszynowego. W oparciu o rozwijające się hutnictwo wykształciły się stalochłonne gałęzie przemysłu maszynowego, zwłaszcza produkcja urządzeń dla górnictwa i hutnictwa (Kramatorsk, Gorłowka), taboru kolejowego, czołgów, traktorów (Charków) oraz łożysk tocznych, obrabiarek i maszyn budowlanych. Chłonny rynek zbytu stworzył dogodne warunki do rozwoju produkcji materiałów budowlanych, paliw płynnych i środków piorących oraz przemysłu lekkiego i spożywczego.

Górnośląski Okręg Przemysłowy w Polsce. Jest to typowy okręg surowcowy, zlokalizowany w zagłębiu węgla kamiennego. Dominuje tu przemysł ciężki - górnictwo węgla kamiennego, hutnictwo żelaza (Dąbrowa Górnicza, Gliwice, Ruda Śląska), energetyka (Jaworzno, Łaziska Górne) i przemysł maszynowy (Sosnowiec, Katowice, Mikołów). Chłonny i skoncentrowany rynek zbytu wpłyną na rozwój przemysłu lekkiego, spożywczego i produkcji różnorodnych materiałów budowlanych.

Okręg Północno-Wschodni (Fushun-Anshan) w Mandżurii powstał dzięki zasobom węgla kamiennego, ropy naftowej oraz rud żelaza i magnezytu. Jego baza surowcowa stwarza doskonałe warunki do rozwoju hutnictwa żelaza i metali niezależnych (Anshan, Benxi, Shenyang), a w konsekwencji również karbochemii, produkcji maszyn dla górnictwa i hutnictwa, obrabiarek i turbin (Sheyang, Anshan, Fushun), taboru kolejowego (Dalin) i paliw płynnych (Anshan, Dalin). Podobnie jak we wszystkich kształtujących się okręgach surowcowych, tutaj także rozwija się przemysł włókienniczy i tekstylny, bazujący na rozległym miejscowym rynku zbytu, lokalnych uprawach roślin włókienniczych i dużych zasobach kobiecej siły roboczej.

Okręg Północny (Pekin-Tianjin) w Chinach dysponuje wielkimi zasobami węgla kamiennego, ropy naftowej, rud żelaza i wanadu. W oparciu o te surowce rozwija się hutnictwo żelaza i stopów metali (Pekin, Tangsham, Tianjin) oraz przetwórstwo węgla kamiennego i ropy naftowej (Pekin, Tianjin). W związku z tym okręg ten przoduje w produkcji statków (Tianjin) i samochodów osobowych (Pekin). Staje się także centrum przemysłu lekkiego, spożywczego, kosmetycznego, elektronicznego i poligraficznego.

Okręg Damodar leży we wschodnich Indiach na pograniczu stanów Bengal Zachodni i Bihar dysponuje złożami węgla kamiennego, rud żelaza, miedzi i boksytów. Przy tak dogodnych warunkach stał się już centrum indyjskiej karbochemii i nawozów azotowych (Jamshedpur, Sindri), hutnictwa żelaza i stali (Jamshedpur, Asansol), a także ważnym regionem koncentracji przemysłu metalowego, obrabiarkowego i środków transportu.

Okręg Minas Gerais w Brazylii rozwija się w oparciu o bogate złoża rud żelaza, cyny, uranu, boksytów i złota. Powstał tu przemysł metalurgiczny, motoryzacyjny, petrochemiczny, włókienniczy i spożywczy. Okręg ten pracuje również na potrzeby przemysłu wysokich technologii zlokalizowanego w Rio de Janeiro i Sao Paulo. Energia elektryczna potrzebna do rozwoju tego okręgu wytwarzana jest w pobliskich elektrowniach wodnych.

Okręg Witwatersrand w prowincji Transwal w RPA należy do najbogatszych zagłębi surowcowych na świecie. Wydobywa się w nim węgiel kamienny, rudy żelaza, chromu, niklu, manganu, wanadu, kobaltu, miedzi, cynku i ołowiu, cyny, złoto, srebro, platynę, diamenty oraz fosforyty. W oparciu o tak bogatą bazę surowcową rozwinęło się hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych, produkcja różnorodnych związków chemicznych na bazie węgla (miedzy innymi paliw płynnych), wyrobów metalowych, obrabiarek, broni, urządzeń górniczych, taboru kolejowego i samochodów oraz cementu, kwasu siarkowego i nawozów sztucznych. Głównymi ośrodkami tego największego w Afryce okręgu przemysłowego są: Johannesburg, Germiston, Springs i Krugersdorp.

Okręg Shaba-Copperbelt na pograniczu Zambii i Demokratycznej Republiki Konga (dawniej Zair) posiada duże zasoby rud kobaltu, miedzi, cyny, uranu oraz złota. Z tego względu występuje w nim wyraźna dominacja hutnictwa metali nieżelaznych. Rozwinęło się ono przy dużym udziale kapitału zagranicznego i wytwarza produkty przeznaczone na eksport.

W krajach wysoko rozwiniętych dawne okręgi o genezie surowcowej zostały zrestrukturyzowane i dzisiaj nie dominuje już w nich przemysł ciężki. Większy udział ma w nich przemysł wysokich technologii. Do okręgów tego typu należą:

Okręg Reńsko-Westfalski w Niemczech, którego główną część stanowi Zagłębie Ruhry. Ukształtował się w miejscu wydobycia węgla kamiennego i brunatnego, rud cynku i ołowiu oraz soli kamiennej. Na bazie miejscowych surowców i dowożonych rud żelaza rozwinęło się hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych (Essen, Duisburg, Oberhausen) oraz produkcja urządzeń dla górnictwa i hutnictwa, maszyn włókienniczych, obrabiarek, taboru kolejowego i różnorodnego uzbrojenia (Essen, Dortmund, Dusseldorf, Bochum). Równocześnie rozwijała się karbochemia, przemysł sodowy i włókienniczy. Spadek popytu na węgiel, stal, produkty ciężkiej chemii i wyroby tradycyjnego przemysłu maszynowego wymusza zmiany struktury gałęziowej przemysłu w tym okręgu. Dynamicznie rozwija się więc przemysł petrochemiczny (Kolonia, Gelsenkirchen, Wesseling), farmaceutyczny (Leverkusen), fotochemiczny (Kolonia, Dusseldorf), elektrotechniczny, elektroniczny i precyzyjny (Dusseldorf, Kolonia, Essen, Monchengladbach) oraz samochodowy (Kolonia, Bochum). Jest to nadal największy okręg przemysłowy Europy. Na jego obszarze mieszka około 15 mln ludzi, a w przemyśle pracuje ok. 2 mln osób (ponad 20 % zatrudnionych w przemyśle niemieckim).

Okręg Yorkshire-Humberside znajduje się w środkowej Anglii. Powstał na bazie węgla kamiennego, rud żelaza oraz cynku i ołowiu. Jest jednym z trzech wielkich okręgów angielskich ukształtowanych na bazie surowców mineralnych. W miarę wyczerpywania się miejscowych rud żelaza zaczęto je przywozić do obsługującego ten okręg portu Hull ze Szwecji, Brazylii i Kanady. Obok starych ośrodków hutniczych związanych z węglem (Sheffield) powstały wiec nowe huty w pobliżu portów (Scunthorpe). Tradycyjne gałęzie przemysłu (karbochemia, hutnictwo, przemysł metalowy, włókienniczy i odzieżowy) nie maja już dzisiaj większego znaczenia, głównie na skutek likwidacji nierentownych kopalni węgla kamiennego i znacznego wzrostu kosztów zaangażowania siły roboczej. Dominuje wytwórczość przemysłu środków transportu, precyzyjnego, elektronicznego i petrochemicznego. Głównymi centrami przemysłu tego okręgu są połączone konurbacje Leeds i Sheffield.

Zagłębie Północne we Francji rozwinęło się dzięki złożom węgla kamiennego. W oparciu o węgiel kamienny rozwinęła się karbochemia i produkcja stali, zaś w oparciu o lokalne uprawy lnu – przemysł włókienniczy. W związku z rozwiniętym hutnictwem powstał przemysł metalowy, maszyn włókienniczych i urządzeń dla górnictwa. Likwidacja nierentownych kopalni węgla kamiennego zmusiła do restrukturyzacji gospodarki regionu. W miejsce tradycyjnych branż powstały nowe, reprezentowane przez zakłady wytwarzające środki transportu, podzespoły i wyroby elektroniczne, barwniki chemiczne, włókna syntetyczne i lekarstwa. Rozwiną się też przemysł petrochemiczny, poligraficzny i spożywczy. Centrum tego regionu jest Lille – Roubaix – Tourcoing

Okręg Północno-Wschodni obejmuje atlantyckie wybrzeże USA i region Appalachów. Występują w nim w dużym stopniu już wyeksploatowane złoża węgla kamiennego, rud żelaza, manganu oraz cynku i ołowiu. Tradycyjne hutnictwo żelaza zlokalizowane było głównie w rejonie Pittsburgha oraz w portach wschodniego wybrzeża. Na bazie surowców mineralnych i hutnictwa żelaza rozwinął się przemysł metalowy, stoczniowy, zbrojeniowy i chemiczny. Obecnie jednak przeważa w tym okręgu produkcja przemysłu wysokich technologii. Głównymi ośrodkami przemysłowymi są Pittsburgh, Nowy Jork, Filadelfia, Boston i Baltimore.

Okręg Przyjeziorny w USA wytworzył się na bazie rud żelaza i miedzi. Rozwinięte hutnictwo żelaza i metali nieżelaznych traci na znaczeniu, natomiast zwiększa się rola przemysłu petrochemicznego, elektronicznego, poligraficznego i drzewno-papierniczego. Duży jest też udział przemysłu środków transportu i spożywczego. Najważniejszymi ośrodkami przemysłowymi są Chicago, Detroit, Cleveland i Toledo.

Na świecie istnieją także okręgi przemysłowe nie związane bezpośrednio z bazą surowcową. Rozwijają się w nich przede wszystkim energo- i materiałooszczędne gałęzie przemysłu. Tego typu okręgi przemysłowe powstają najczęściej w wielkich metropoliach. Przykładami mogą być:

• w Europie - Paryż, Londyn, Berlin, Monachium, Hamburg, Rotterdam, Mediolan, Madryt, Moskwa, Warszawa, Budapeszt;
• w Azji - Keihin (Tokio, Jokohama, Chiba), Hanshin (Osaka, Kobe, Kioto), Chukyo (Nagoja, Toyota), Seul, Singapur, Kuala Lumpur, Bombaj, Kalkuta, Dżakarta;
• w Ameryce Północnej - Los Angeles, San Francisco, Nowy Orlean, Meksyk;
• w Ameryce Południowej - Rio de Janeiro, Sao Paulo, Buenos Aires;
• w Afryce - Kair, Lagos;
• w Australii - Sydney i Melbourne.