Organizacja przemysłu w Polsce

Przemysł to dział gospodarki narodowej, który zajmuje się wytwarzaniem produktów w celach konsumpcyjnych i produkcyjnych. Od wieków pełnił ważną rolę dla rozwoju społeczeństw cywilizacyjnych, stąd też jego różnorodne funkcje:

• funkcja społeczna, czyli dostarczanie nowych miejsc pracy dla ludzi i zmiana warunków bytu społeczeństwa
• funkcja ekonomiczna polegająca na wytwarzaniu dóbr i oddziaływaniu na rozwój gospodarczy kraju
• funkcja przestrzenna to szereg zmian zachodzących w środowisku naturalnym na skutek działalności przemysłowej.

Polski przemysł został podzielony na tzw. gałęzie przemysłowe, a te z kolei na poszczególne branże przemysłowe, co przedstawia się następująco:

• mineralny: branża- ceramiczna, budowlana, szklarska
• paliwowo- energetyczny: branża- energetyczna, paliw płynnych
• chemiczny: branża- rafineryjna, chemiczna, włókien sztucznych
• metalurgiczny: branża- hutnictwo
• elektromaszynowy: branża- elektroniczny, elektrotechniczny, maszynowy, metalowy, środków transportu, recyzyjny
• celulozowo-papierniczy: branża- papierniczy, drzewny
• spożywczy: branża- wszystkie działy produkcyjne w przemyśle spożywczym
• lekki: branża- odzieżowa, skórzana, włókiennicza
• pozostały: branża- na przykład poligraficzna

Lokalizacja przemysłu w danym miejscu jest uzależniona od wielu czynników, najważniejsze z nich to:

baza surowcowa (występowanie złóż danego surowca by mógł rozwijać się przemysł wydobywczy);

dostęp do wody (czynnik decydujący o rozwoju wielu gałęzi przemysłu, gdyż woda jest niezbędna do produkcji, stąd lokalizacja zakładów przemysłowych w pobliżu rzek);

rynki zbytu (możliwość dostarczenia wytworzonych produktów szybko i tanio na sprzedaż, ważne przede wszystkim dla gałęzi przemysłu wytwarzających produkty szybko psujące się- przemysł spożywczy);

wykwalifikowana siła robocza,

infrastruktura techniczna (drogi, kanalizacja itp., która nie wpłynie na wzrost cen produkcyjnych przy budowie zakładów przemysłowych);

stosowne regulacje prawne.

W rozwoju przemysłu określono kilka pojęć:

ośrodkiem przemysłowym nazywa się miasta, w których rozwija się dana gałąź przemysłu, na przykład Starachowice, Bydgoszcz;

okręgiem przemysłowym nazywa się region, który skupia kilka miast, gdzie koncentruje się działalność przemysłowa;

regionem przemysłowym nazywa się zespół kilku okręgów przemysłowych.

Warto pamiętać, iż przemysł to nie tylko same plusy dla regionu, miejsca pracy i poprawa warunków bytu społeczeństw lokalnych, to także degradacja środowiska naturalnego i zmiany nieodwracalne w krajobrazie przestrzennym. Przemysł w Polsce, podobnie jaki i na świecie, rozwijała się etapami, biorąc pod uwagę warunki społeczno-ekonomiczne i sytuację polityczną, stąd też możemy wymienić następujące fazy rozwoju przemysłu:

• faza porozbiorowa

Od wieku XIX do rozpoczęcia I wojny światowej na ziemiach polskich; wówczas obserwowano duże zróżnicowanie poziomu rozwoju gałęzi przemysłowych, co było odzwierciedleniem istnienia zaborów, najlepiej rozwijał się przemysł w zaborze pruskim, w którym wyznaczono okręgi przemysłowe (rybnicki, sudecki, górnośląski, wrocławski i zielonogórski). Na ziemiach zaboru rosyjskiego przemysł rozwijała się gorzej ale okręgi przemysłowe występowały — warszawski, łódzki, dąbrowski, zaś najgorzej sytuacja wyglądała na ziemiach zaboru austriackiego — tylko bielski okręg przemysłowy.

• faza dwudziestolecia międzywojennego

Zakres czasowy od 1919 do 1939 roku; wówczas rozpoczęto nowe inwestycje w przemyśle, nowe gałęzie przemysłowe doinwestowano, na przykład powstaje port w Gdyni i zaczyna rozwijać się na większa skalę przemysł stoczniowy, powstaje również Centralny Okręg Przemysłowy.

• faza gospodarki socjalistycznej

To lata od zakończenia II wojny światowej do roku 1989; intensywny rozwój przemysłu ciężkiego, zwłaszcza hutnictwa metali: budowa Nowej Huty w Krakowie, huty w Częstochowie; powstają między innym zakłady siarkowe w zagłębiu Tarnobrzeskim, zakłady azotowe w Puławach czy elektrownia w Solinie, Bełchatowie.

• faza restrukturyzacji przemysłu

Od roku 1989 polegają na przekształceniach i wprowadzeniu innych, bardziej opłacalnych technologii przemysłowych, prywatyzacji wielu zakładów przemysłowych, napływie kapitału zagranicznego na polski rynek, miedzy innymi rozwija się przemysł lekki, elektromaszynowy, a coraz mniejsze znaczenie ma przemysł ciężki.

• faza gospodarki rynkowej

W przemyśle dominuje kapitał prywatny, wolna konkurencja na rynku, napływ obcego kapitału, swobodny dostęp do informacji.

Rozwój przemysły w Polsce był możliwy dzięki obecności surowców mineralnych, przede wszystkim złoża: węgla kamiennego, węgla brunatnego, rud żelaza, siarki, cynki, miedzi, soli kamiennej, soli potasowej, ropy naftowej i gazu ziemnego; także dobrze rozwiniętej sieci hydrograficznej i zapleczu pracowników. Dlatego też w Polsce mamy okręgi przemysłowe, każdy wyspecjalizowany w wytwarzaniu określonych produktów, zróżnicowany przestrzennie, dający źródło utrzymania dla wielu mieszkańców. Rozwój okręgów przemysłowych jest ściśle powiązany z:

• rynkami zbytu, polskimi i zagranicznymi,
• rozwojem bazy technicznej,
• stosowaniem nowoczesnych technologii produkcyjnych,
• rozwojem nauki,
• kadrą specjalistów.

Charakterystyka wybranych okręgów przemysłowych Polski

Warszawski Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe należy wymienić: Warszawę, Wołomin, Otwock, Piaseczno, Legionowo, Konstancin-Jeziorna, Pruszków; bardzo duży udział inwestycji zagranicznego kapitału, który przyciąga stolica państwa, duże rynki zbytu, rozwój przemysłu: poligraficznego, odzieżowego, elektromaszynowego- tutaj samochody, maszyny budowlane, sprzęt TV i gospodarstwa domowego, hutnictwo metal;

Górnośląski Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Katowice, Rybnik, Sosnowiec, Zabrze, Bytom, Dąbrowa Górnicza, Jastrzębie, Gliwice; największy okręg przemysłowy Polski, wytwarza około 20 % całej produkcji przemysłowej; bark tutaj dominacji jednego dużego ośrodka przemysłowego, najgęściej zaludniony, opiera się na wydobyciu surowców mineralnych, stąd duża dewastacja środowiska naturalnego; tutaj rozwinęły się wszystkie gałęzie przemysłowe; przemysł energetyczny, hutniczy, lekki, spożywczy, poligraficzny, samochodowy, maszynowy i inne;

Poznański Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Poznań, Swarzędz, Kórnik, Mosina; dogodne położenie komunikacyjne i zaplecze kadry pracowniczej sprawia, że jest atrakcyjnym miejscem dla inwestorów; rozwój przemysłu odzieżowego, meblarskiego spożywczego, elektromaszynowego, kosmetycznego;

Staropolski Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Kielce, Starachowice, Radom, Skarżysko-Kamienna, Ćmielów, Ożarów, Opoczno, Ostrowiec Świętokrzyski; to bardzo stary okręg przemysłowy, oparty na wydobyciu surowców mineralnych (słynne dymarki), przede wszystkim rozwój przemysłu hutniczego, mineralnego, ceramicznego — zakłady w Ćmielowie, chemicznego, spożywczego, obuwniczego, środków transportu;

Łódzki Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Łódź, Pabianice, Ozorków, Zduńska Wola, Sieradz, Zgierz, Tomaszów Mazowiecki, Aleksandrów; założony w XIX wieku jako okręg włókienniczy, początki to bardzo dynamiczny rozwój i liczne miejsca pracy, zwłaszcza dla kobiet, dlatego występuje tu najwyższy współczynnik feminizacji w Polsce; lata następne to restrukturyzacja przemysłu i kryzys przemysły włókienniczego — załamanie rynku wschodniego i brak odbiorców, napływ tanich włókien z Azji; obecnie dominacja przemysłu lekkiego, także przemysł chemiczny, elektromaszynowy, spożywczy; stosunkowo wysokie bezrobocie i patologie społeczne;

Gdański Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Gdańsk, Gdynia, Sopot, Starogard Gdański, Tczew, Kwidzyn; utworzony przez aglomerację Trójmiasta (Gdańska, Gdyni i Sopotu) oraz miast ościennych; duży rynek zbytu i bliskość morza sprawia, że rozwija się przede wszystkim przemysł: stoczniowy, rafineryjny, przetwórstwo ryb, spożywczy, chemiczny i elektroniczny;

Krakowski Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Kraków, Brzesko, Bochnia, Krzeszowice, Skawina, Wieliczka, Myślenice, Chrzanów; dominacja Krakowa jako centrum aglomeracji krakowskiej, a mniejsze ośrodki satelickie są powiązane z centrum; liczne gałęzie przemysłu: przemysł spożywczy to Zakłady Wawel w Krakowie, cukrowniczy, piwny w Brzesku, tytoniowy, metalurgiczny, hutniczy, chemiczny, elektromaszynowy, poligraficzny; relatywnie słabe zaplecze naukowo-badawcze w  całej aglomeracji krakowskiej;

Bielski Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Andrychów, Bielsko-Biała, Kęty, Cieszyn, Żywiec, Ustroń, Skoczów, Czechowice-Dziedzice; nastawiony na przemysł włókienniczy, przede wszystkim tkaniny wełniane; także przemysł elektromaszynowy, samochodowy (samochody osobowe), chemiczny, metalowy, spożywczy;

Wrocławski Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Wrocław, Brzeg, Oława, Oleśnica, Jelcz, Twardogóra; dominacja Wrocławia — tutaj skupia się głownie przemysł elektromaszynowy  (tabor kolejowy, maszyny, autobusy i samochody osobowe, sprzęt AGD, obrabiarki), chemiczny (lakiery, farby, garbniki syntetyczne, lekarstwa), przemysł spożywczy (piwowarski, cukrowniczy, tłuszczowy, młynarski), przemysł lekki (odzieżowy, obuwniczy — Oleśnica);

Bydgosko-Toruński Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Toruń, Bydgoszcz, Janikowo, Inowrocław, Kruszwica; obecność złóż soli kamiennej stała się podstawą do rozwoju przemysłu górnictwa (Inowrocław); inne gałęzie: przemysł spożywczy (mięsny, tłuszczowy, cukrowniczy), włókien syntetycznych, mineralny (cement, szkło, wapno), elektromaszynowy, meblarski; przemysł jest skupiony głównie w Toruniu i Bydgoszczy;

Sudecki Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Jelenia Góra, Wałbrzych, Bogatynia, Bolesławiec, Kłodzko, Świdnica, Lubań, Kamienna Góra, Zgorzelec, Strzegom, Strzelin; dużo małych ośrodków przemysłowych, liczne gałęzie przemysłu: paliwowo- energetyczny (Turoszów), przemysł lekki (tkaniny z lnu, dywany), mineralny (porcelana, szkło gospodarcze, fajans, pozyskiwanie granitu, min. Wałbrzych), chemiczny, farmaceutyczny; duży problem z degradacją środowiska naturalnego i bezrobociem, na skutek załamania rynków zbytu i produkcji przemysłowej;

Karpacki Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Krosno, Jasło, Gorlice, Jedlicze, Sanok, Nowy Sącz; raczej słabo wykształcony — brak dużych pokładów surowców mineralnych; przemysł elektromaszynowy, szklarski, zakłady wydobywające i przetwarzające ropę naftowa — Jedlicze, Krosno, Jasło;

Rzeszowski Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Rzeszów, Dębica, Mielec, Łańcut; rozwój przemysłu mineralnego (szkło, porcelana), spożywczego(spirytusowy, cukierniczy, mięsny), chemiczny (opony Dębica, farby, lakiery), elektromaszynowy (sprzęt AGD, samoloty);

Tarnobrzeski Okręg Przemysłowy — główne ośrodki przemysłowe: Tarnobrzeg, Stalowa Wola, Leżajsk, Sandomierz, Nisko, Nowa Dęba; niegdyś podstawą rozwoju były złoża siarki, dziś wydobycia zaprzestano, a tereny pokopalniane są objęte restrukturyzacją; obecne gałęzie przemysłowe: elektromaszynowy (sprzęt dla wojska), spożywczy (piwny, mięsny, przetwórstwo owocowo-warzywne), mineralny;