Podział polityczny świata

Polityczna mapa świata zmienia się nieustannie, co wynika z rozwoju cywilizacyjnego społeczeństw i ich politycznej organizacji.

Charakterystyczną cechą stosunków panujących do czasów wielkich odkryć geograficznych było rozbicie ówczesnego świata na izolowane obszary, często bez zarysowanych granic, o nierównej liczbie ludności i o różnym poziomie rozwoju cywilizacyjnego.

Dopiero wraz z rozwojem gospodarczym oraz wewnętrznych i międzynarodowych powiązań handlowych w Europie zaczęły powstawać wielkie państwa, którym towarzyszy tworzenie się narodów.
W czasie wielkich odkryć geograficznych, w którym trzy fakty odegrały bardzo istotną rolę i zaważyły na podziale politycznym świata na wiele wieków. Były to:

• odkrycie Ameryki przez Kolumba w 1492r.,
• podróż Vasco da Gamy do Indii w 1498r.
• pierwsza podróż dookoła świata Magellana, w latach 1519-1522.

Świat stanął otworem dla państw nadmorskich. Ciężar życia gospodarczego i politycznego przeniósł się z obszaru Morza Śródziemnego na wybrzeże Oceanu Atlantyckiego.
Wraz z okresem odkryć geograficznych miał miejsce okres podbojów kolonialnych zapoczątkowany przez Hiszpanię i Portugalię. W XVI w. Hiszpania jednak stopniowo traci swą hegemonię, a na czoło wysuwają się Holandia, Anglia i Francja.

Na kontynencie euroazjatyckim największych podbojów terytorialnych dokonała w XVII i XVIII w. Rosja.
Do znacznych zmian w mapie politycznej Europy zaliczyć można zmiany jakie dokonały się w wyniku wojny siedmioletniej oraz w XIX w. po postanowieniach z Kongresu Wiedeńskiego.
Zmiany polityczne zaszły również w Ameryce. Na mocy pokoju paryskiego w 1763r. Zakończono walkę francusko-angielską o Kanadę, a wojna amerykańsko- angielska prowadzona od 1775r. przyniosła niezawisłość Stanom Zjednoczonym.

W drugiej połowie XIX w. na politycznej arenie światowej pojawiły się Niemcy. Wystąpiły również silne tendencje dezintegracyjne w imperium osmańskim (tureckim).

Był to wielonarodowościowy i wyznaniowy konglomerat, pełen wewnętrznych napięć i niepokoju. W wyniku tych wewnętrznych waśni, powstań zbrojnych, wojen zewnętrznych usamodzielniło się wiele państw, niektóre zmieniły tylko zwierzchnictwo.

Nowy układ terytorialno- polityczny na przełomie XIX i XX w. odzwierciedlał przemiany społeczno-ekonomiczne, typowe dla ustroju kapitalistycznego. Z mapy politycznej zniknęły tzw. ziemie niczyje. Wszystkie obszary weszły w skład państw niezależnych lub stały się koloniami albo terytoriami zależnymi. Lecz taki podział terytorialny nie zadowalał wszystkich mocarstw, gdyż nie odpowiadał układowi sił ekonomicznych i militarnych w ówczesnym świecie. Narastające sprzeczności interesów można było rozwiązać tylko za pomocą konfliktu zbrojnego.
Pierwszą wojnę światową, uznano za wojnę mającą na celu nowy podział świata. Zmiany po wojenne były wyrazem układu sił, kompromisu i ścierania się różnych orientacji. Nie zawsze były to granice etniczne lub naturalne w sensie przyrodniczym i gospodarczym. Traktat wersalski nie przyczynił się do usunięcia sprzeczności istniejących przed wojną, a spowodował nowe konflikty pomiędzy krajami zwycięskimi i zwyciężonymi. Pojawił się również nowy problem- powstało pierwsze państwo socjalistyczne, Związek Radziecki.
Okres międzywojenny obfitował w konflikty zbrojne, które zakończyły się wybuchem II wojny światowej. Zmiany terytorialne dokonane przez państwa zwycięskie w czasie II wojny światowej, jak i po jej zakończeniu były znaczne. Obszarem dużej zmienności terytoriów państwowych był przede wszystkim środkowa Europa, Bliski Wschód oraz południowo-wschodnia Azja, a także Afryka.

Po drugiej wojnie ożywiły się ruchy niepodległościowo- wyzwoleńcze. Żywiołowy proces dekolonizacyjny wpłynął na zmianę nazewnictwa geograficzno- politycznego. Z mapy politycznej zniknęły takie nazwy, jak imperium, kolonia, protektorat. Zmieniły się również nazwy wielu krajów i miast. Nowo powstałe niezależne państwa często wracały do nazw narodowych z okresu przedkolonialnego.

Od zakończenia drugiej wojny światowej nastąpiły istotne zmiany na mapie politycznej świata, dotyczące zarówno granic politycznych, jak i układów geostrategicznych i gospodarczych. Liczba państw suwerennych wzrasta z 50 na początku XX w. do 192 w 1994r.

Proces politycznej dezintegracji, będący następstwem rozpadu wielonarodowych państw i dekolonizacji, trwa nadal. Równocześnie zaznacza się rosnąca tendencja do politycznej i gospodarczej integracji międzynarodowej, wynikająca z potrzeb zmian w układach produkcji i tworzenia sprawniejszej, a przez to efektywniejszej gospodarki światowej oraz z potrzeb współczesnej rewolucji naukowo- technicznej.

W 1991r. przestał istnieć Związek Radziecki. W miejsce ZSRR powstały republiki nadbałtyckie jako państwa niezawisłe oraz Wspólnota Niepodległego Państwa z Rosją na czele.

W istotny sposób na kształt politycznej mapy świata po II wojnie światowej wpłynęło utworzenie organizacji międzynarodowych o charakterze politycznym, gospodarczym, społecznym i wojskowym. Powstanie ich, zarówno tych o zasięgu ogólnoświatowym, jak i regionalnym, było podyktowane koniecznością współdziałania i ochrony określonych interesów państw, które je tworzą.

Nie do końca ustalono status prawny Antarktydy. W myśl porozumienia międzynarodowego Antarktyda (obszar położony za 60° S) może być wykorzystywana tylko do celów pokojowych. W 1959 r. 12 państw podpisało układ określający zasady wykorzystania Antarktyki. Polska przystąpiła do układu jako 13 państwo w 1977r. W roku 1990 było 27 sygnatariuszy tego układu.

Obecnie:

• Najwięcej państw mieści się na kontynencie afrykańskim- znajdują się tutaj 54 państwa
• Drugim pod względem wielkości kontynentem jest Eurazja w części azjatyckiej- 47 państw i jedno terytorium zależne.
• Trzecia co do ilości państw jest część świata Europa- 43 państwa i 6 terytoriów zależnych
• Australia- 27 państwa i terytoria zależne
• Ameryka Północna- 24 państwa
• Najmniej państw- Ameryka Południowa 14 państw

Proces ustalania suwerenności terytorialnej objął także morza. Dawne XIX-wieczne uregulowania przyznające krajom nadmorskim pas wód terytorialnych szerokości 3 mil, tj. około 3,3 km, okazało się nie przystające do nowych warunków. Wiele krajów we własnym zakresie ustalało strefy wód terytorialnych o szerokości od 12 do 200 mil morskich (ponad 370 km).

Sytuacja ta wymusiła przyjęcie uregulowań międzynarodowych. W 1982 r. podpisano Konwencję Praw Morza. Zgodnie z zawartymi w niej postanowieniami każdy kraj nadmorski ma prawo do:

• Pasa wód terytorialnych o szerokości 1,2 mil (ok. 22km). W tej strefie sprawuje suwerenną władzę. Nie dotyczy to cieśnin morskich, w których obowiązuje swoboda żeglugi.
• Pas wód wyłączności gospodarczej o szerokości 200 mil morskich. Kraje nadmorskie mają w tej strefie wyłączne prawo do zasobów żywych oraz bogactw mineralnych znajdujących się w dnie. W przypadku szelfów strefę tę poszerzono do 350 mil od brzegu.

Warto wiedzieć

Są na świecie duże terytoria mające swoją ludność, język, flagę i hymn, ale niebędące państwami. Jest też "państwo z przypadku", wystawione na sprzedaż.

Kraj skrajnie skrojony

Sealandia to "księstwo" leżące na Morzu Północnym na betonowej platformie przeciwlotniczej mającej wymiary 40x140 m. Powstało przez lukę w prawie międzynarodowym, kiedy emerytowany oficer brytyjski, powołując się na przepisy o porzuconej własności, ogłosił zajętą przez siebie platformę Księstwem Sealandii. Ma ono własną konstytucję, flagę, godło, hymn, a nawet walutę - dolar sealandzki. Choć formalnie nie zostało uznane przez żaden kraj, stosowane są wobec niego przepisy prawa międzynarodowego. Przed rokiem właściciel państwa na platformie wystawił je na sprzedaż.

Suwerenność rachunkowa

Dzisiaj ponad 190 państw świata z całą pewnością można nazwać suwerennymi. Najwięcej spośród nich leży w Afryce, bardzo dużo w Azji i Europie. Świat jest nierównomiernie "pomalowany w łatki". Najbardziej wzorzysta jest mapa polityczna Europy, co oznacza, że nasz kontynent ma największą długość granic państwowych w przeliczeniu na jednostkę powierzchni.

Rozmienić na drobne

Liczba państw stale rośnie. XX wiek przyniósł więcej niż jej potrojenie. 107 lat temu na świecie było 55 państw, w 1923 roku - 73, 50 lat później 150, w 1988 - 169, a DZISIAJ JEST ICH 193.

Najwięcej afrykańskich - 53, 47 azjatyckich, 43 europejskie. Nazwy największej liczby państw na świecie - aż 22 - zaczynają się na literę "S".

W Ameryce Południowej na mapie politycznej niewiele zmieniło się od lat 20. XIX wieku i właśnie dlatego nie ma tam państw małych. Za to dużo nowych państw powstało w Afryce i Azji. Sztuczne granice zostały usunięte pokojowo lub niepokojowo i powstały odrębne suwerenne państwa. Ze względu na ziszczenie wielu dążeń niepodległościowych rok 1960 nazwano "Rokiem Czarnej Afryki".

Oprócz suwerennych istnieją państwa nieuznawane, takie jak Turecka Republika Cypru Północnego czy Abchazja. Są też terytoria zależne, jak Kajmany będące terytorium Wielkiej Brytanii czy Saint-Martin przynależące do Francji.

Terytoriów zależnych jest na świecie aż 67.

Dużo małych, mało dużych

Państw wielkich, o powierzchni ponad 3 mln km kw., jest tylko 7, ale zajmują prawie 40 procent lądów. Aż 45 procent liczby wszystkich państw to państwa, których powierzchnia jest co najmniej 30 tysięcy razy mniejsza: nie przekracza 100 tys. km kw.

W Europie poza dużą liczbą państw małych są też tzw. minipaństwa, jak np. Watykan, Monako, Liechtenstein czy Andora. Minipaństwami azjatyckimi są Malediwy i Bahrajn, minipaństwo afrykańskie to Seszele. W Oceanii leżą państwa, których powierzchnia nie przekracza tysiąca km kw. Są to np. Nauru, Tuvalu, Federalne Stany Mikronezji.

Stare i upadłe

W starożytności i średniowieczu w Afryce istniało sporo państw, których nazwy znane są dzisiaj głównie historykom i archeologom. Np. starożytna Kerma, średniowieczne Nupe, Boru czy Songhaj podbity w XVI wieku przez Maroko, albo przedkolonialne państwo Monomotapa.

Co ciekawe, w Afryce, na terenie dzisiejszego Zairu, istniało niegdyś państwo... Kuba. Było też dawne Kongo, które leżało w nieco innym miejscu niż dzisiejsze