Przemysł na świecie

Czynniki lokalizacji sformułował na początku XX wieku A. Weber. Zakładał on, że koszty produkcji SA zróżnicowane przestrzennie, w związku z czym trzeba dążyć do wyboru takich lokalizacji, które będą umożliwiały ich minimalizację. Według Webera zasadniczym kryterium tego wyboru powinny być koszty transportu i koszty pracy oraz korzyści aglomeracji wynikające ze skupienia producentów i konsumentów na danym obszarze. Teoria Webera została poddana ostrej krytyce przez twórców cenowo – popytowych teorii lokalizacji, opierających się na założeniu przestrzennej zmienności cen zbytu towarów.

Obecnie na problematykę lokalizacji patrzy się jeszcze szerzej, uwzględniając przy ich wyborze również takie elementy jak: stabilność gospodarki i stopień ryzyka, możliwość wystąpienia konfliktów społecznych, wpływy związków zawodowych, nastawienie otoczenia do projektowanej inwestycji i jej przyszłej produkcji, stan środowiska naturalnego oraz wielkość i struktura podatków. Z badań przeprowadzonych na reprezentatywnej próbie przedsiębiorców w Stanach Zjednoczonych wynika, że tego typu determinanty są już powszechnie brane pod uwagę i często traktowane na równi z podstawowymi kategoriami ekonomicznymi.

Odpowiednia lokalizacja zakładów przemysłowych determinuje zasadniczo warunki ich działania, koszty produkcji i ogólna efektywność. W zależności od charakteru produkcji, a zatem również stopnia jej uzależnienia od poszczególnych czynników lokalizacji, możemy mówić o lokalizacji dowolnej (swobodnej), zależnej (związanej) i przymusowej. Miejsce lokalizacji każdego zakładu przemysłowego zależy od tzw. czynników lokalizacji. Liczba czynników lokalizacji nie jest stała – ciągle się zwiększa. Pod koniec XX wieku wyróżniano 24 czynniki lokalizacji, które najogólniej dzielimy na przyrodnicze (naturalne), techniczno-ekonomiczne i społeczno-polityczne (pozanaturalne).

Czynniki przyrodnicze (naturalne)

Do podstawowych zasobów naturalnych, wykorzystywanych w przemyśle należą:

- baza surowcowa – tworzą ją wszystkie surowce kopalne, zasoby naturalne (drewno, powietrze, woda), produkty rolnicze (bawełna, buraki cukrowe, ziemniaki, zboża, skóry, mleko, wełna) i niektóre wyroby przemysłowe (stal, kauczuk syntetyczny, sztuczne włókna). Baza surowcowa decyduje o lokalizacji górnictwa, hutnictwa żelaza, przemysłu drzewnego, owocowo-warzywnego, materiałów budowlanych. Baza surowcowa jest koniecznym warunkiem lokalizacji wszystkich kopalń. Nie można przecież wydobywać węgla tam, gdzie go nie ma. Poza tym do bazy surowcowej zbliżają się wszystkie zakłady o produkcji materiałochłonnej, przy czym stopień tego zbliżenia jest na ogół funkcją udziału danego surowca w ogólnej masie wyrobu gotowego. Zakłady wykorzystujące różne surowce (np. huty) lokalizuje się zazwyczaj w pobliżu miejsc wydobycia tych surowców, które dominują wagowo w procesach technologicznych i produkcji finalnej.

Każda gałąź przemysłowa wykorzystuje inne surowce do prowadzenia produkcji. Są nimi surowce dla:

• przemysłu lekkiego, spożywczego i chemicznego - płody rolne;
• przemysłu drzewnego - drewno nieodnawialne surowce mineralne (kopaliny użyteczne),
• przemysłu ciężkiego - węgiel kamienny i brunatny, rudy żelaza i innych metali, rudy niemetali, zasoby energii

- baza energetyczna –  jest niezbędna w każdej produkcji przemysłowej (napęd maszyn). Do najbardziej energochłonnych zakładów należą kopalnie oraz huty metali nieżelaznych, w których produkcja odbywa się metodą elektrolizy.  Postęp techniczny i coraz szersze stosowanie energii elektrycznej, którą za pomocą linii przemysłowych  można transportować na znaczne odległości, osłabiły znaczenie bliskiej bazy energetycznej jako czynnika lokalizacji przemysłu. Niektóre jednak zakłady  przemysłowe np. huty aluminium lub miedzi, zużywające ogromne ilości energii, wykazują w dalszym ciągu ekonomicznie uzasadnioną tendencję do powstawania w pobliżu źródeł energii.

- zasoby wodne – Znaczenie zasobów wodnych jest wielorakie. Woda może być wykorzystywana do chłodzenia instalacji (np. w elektrowniach) i służyć jako nośnik ciepła, może też wchodzić w skład danego produktu w wyniku określonych reakcji chemicznych – czyli być po prostu jednym z surowców (najlepszym tego przykładem jest przemysł spożywczy). W wielu procesach technologicznych woda jest katalizatorem reakcji chemicznych, służy też  do mycia i płukania oraz celów hydrolizy i elektrolizy. Wszystko to powoduje, że zakłady wodochłonne (jak również te, które wydalają więcej wody niż jej pobierają, np. mleczarnie) musza być lokalizowane w pobliżu dużych rzek, które są w stanie zagwarantować stałe dostawy wody oraz odbierać duże ilości ścieków. Ponadto lokalizacje nad dużymi rzekami umożliwiają niekiedy korzystanie z usług transportu wodnego śródlądowego (czasami nawet morskiego). Do gałęzi przemysłu o szczególnie wysokiej wodochłonności zalicza się energetykę, przemysł chemiczny, celulozowo – papierniczy i spożywczy. Wykorzystywane są w procesach technologicznych, np. do chłodzenia maszyn i urządzeń pracujących w wysokich temperaturach oraz jako surowiec (przemysł spożywczy). Najbardziej wodochłonne gałęzie to energetyka i przemysł celulozowo-papierniczy, chemiczny, włókienniczy, spożywczy;

- bariery komunikacyjne - czynnikiem lokalizacji przemysłu są również dogodne warunki komunikacyjne ze względu na konieczność dowozu surowców i wywozu gotowych produktów oraz dojazdu pracowników. Położenie komunikacyjne zakładu przemysłowego, jego odległość od bazy surowcowo – energetycznej, rynków zbytu i rezerw siły roboczej oraz wyposażenie komunikacyjne decydują w znacznym stopniu o kosztach produkcji i dystrybucji towarów. Toteż przy ustalaniu lokalizacji nowych zakładów przemysłowych istotne znaczenie ma odpowiedź na pytanie, w jakim miejscu najdogodniejszy i najtańszy będzie transport zaplanowanego przedsiębiorstwa. Jest to szczególnie ważne dla branż o wysokim udziale kosztów transportu w ogólnych kosztach produkcji: hutnictwie, produkcji materiałów budowlanych lub papieru. Czas transportu odgrywa również ważną rolę przy wyborze miejsca dla przedsiębiorstw przetwarzających szybko psujący się surowiec. Większe zakłady przemysłowe powstają z reguły przy liniach kolejowych o znacznych zdolnościach przewozowych, w miejscowościach będących węzłami kolejowymi, nad żeglownymi rzekami i jeziorami, przy arteriach ruchu samochodowego.

-  bariery ekologiczne – obciążenia środowiska działalnością produkcyjną, prowadzące do jego degradacji. Obecnie bariery ekologiczne są szczególnie ważne na obszarach o dużych wartościach przyrodniczych i kulturowych, wykorzystywanych przez inne działy gospodarki, np. turystykę, rolnictwo;

Inne elementy środowiska naturalnego wywierają mniejszy bądź tylko pośredni wpływ na lokalizację zakładów przemysłowych. Można tu wskazać na ograniczenia lokalizacji związane z potrzebą zachowania kompleksów dobrych gleb i zbiorowisk naturalnej szaty roślinnej oraz pozostawienia w stanie naturalnym środowiska wodnego. Dla budowy obiektów przemysłowych i związanych z nimi urządzeń infrastruktury technicznej duże znaczenie mają właściwości fizjograficzne gruntu, a poniekąd też ukształtowanie powierzchni terenu. Wprawdzie budownictwo jest dzisiaj technicznie przygotowane do przezwyciężania każdej bariery terenowej, pozostaje jednak problem kosztów, których wzrost może zanegować celowość lokalizacji danego obiektu.

Czynniki pozaprzyrodnicze:

Czynniki techniczno-ekonomiczne

- infrastruktura techniczna –  wyposażenie terenu w sieć komunikacyjną, energetyczną, kanalizacyjną, wodną, gazową, oczyszczalnie ścieków itd. Szczególną rolę pełni sieć komunikacyjna, którą w starszych klasyfikacjach wydzielano jako odrębny czynnik lokalizacji. Zwiększa dostępność czynników produkcji, a zatem również ich mobilność i efektywność wykorzystania. Równocześnie ułatwia kontakty z rynkami zbytu zarówno w sensie szybkiego dostarczania produktów, jak i zasięgania opinii konsumentów. Nie bez znaczenia są również realizowane za pośrednictwem sprawnych systemów infrastruktury technicznej powiązania z innymi funkcjami oraz kooperacja. Zbliżenie się do ukształtowanych systemów infrastruktury technicznej pozwala też dyskontować korzyści aglomeracji wynikające ze wspólnego użytkowania urządzeń centralnych i sieciowych oraz pełniejszego wykorzystania ich zdolności usługowych.

- rynek zbytu – obecnie uznawany jest za najważniejszy czynnik lokalizacji, ponieważ decyduje o rozmieszczeniu przemysłu w skali globalnej, podczas gdy pozostałe czynniki wpływają na miejsce lokalizacji przemysłu w regionie. Odnosi się to przede wszystkim do przemysłów produkujących towary przeznaczone dla określonego kręgu odbiorców oraz towary, które muszą być dostarczone szybko. W aglomeracjach miejskich koncentrują się zwykle piekarnie, browary, przemysł mięsny, odzieżowy, konfekcyjny i poligraficzny, zwłaszcza drukarnie gazet. W wielkich ośrodkach przemysłu włókienniczego powstają obsługujące je fabryki maszyn tkackich, w regionach górniczych zakłady produkujące maszyny górnicze, a na obszarach intensywnego rozwoju rolnictwa fabryki maszyn rolniczych.

- korzyści aglomeracji – położenie zakładów w jednym ośrodku miejskim znacznie obniża koszty produkcji dzięki wspólnemu korzystaniu z infrastruktury terenu, ułatwionej współpracy między zakładami w zakresie: zaopatrywania w surowce, zbytu wyrobów gotowych, pozyskiwania siły roboczej oraz specjalizacji produkcji. W drugiej połowie XX wieku korzyści aglomeracji zaczęły się zmniejszać. Pojawiły się tzw. niekorzyści aglomeracji podwyższające koszty funkcjonowania zakładów. Należą do nich: techniczne zużycie budynków i ich wyposażenia, brak wolnych przestrzeni na nowe inwestycje, bardzo wysokie koszty ziemi, czynsze i podatki, przeciążenie szlaków komunikacyjnych i infrastruktury terenu, ograniczenia technologiczne stwarzane przez planowanie miejskie;

- siła robocza – rozpatrywana w aspekcie ilościowym i jakościowym (poziom kwalifikacji); stanowi mobilny element procesu produkcji. Rozwijający się przemysł korzysta często z napływowej siły roboczej z odległych stron, nieraz z zagranicy. Ilość siły roboczej na danym obszarze warunkuje możliwość lokalizacji działalności charakteryzującej się określoną pracochłonnością. Zakłady pracochłonne (przemysłu włókienniczego i tekstylnego) musza być lokalizowane w większych ośrodkach miejskich. Ponadto na obszarach o dużych zasobach siły roboczej można ją pozyskać stosunkowo tanio, co pozwala obniżyć koszty płac. Współcześnie dla wielu gałęzi przemysłu istotne znaczenie ma nie tylko ilość tego czynnika produkcji, ale też jego jakość, czyli poziom i struktura kwalifikacji. Z zasobami wykwalifikowanej siły roboczej muszą być zwłaszcza związane zakłady gałęzi zaawansowanej technologii. Zasoby siły roboczej należy ocenić w kontekście układu stosunków społecznych.

- zaplecze naukowo-techniczne – obecnie gwarantuje unowocześnienie procesów technologicznych, automatyzację produkcji oraz zmniejszenie jej kosztów przez obniżenie energochłonności i zmniejszenie zużycia surowców. Niektóre zakłady (elektroniczne, chemiczne, farmaceutyczne) są zmuszone na bieżąco współpracować z instytucjami badawczymi i wyższymi uczelniami. Często wiec lokują się w pobliżu (czyli w dużych miastach) , znajdując tam równocześnie wiele innych korzyści lokalizacyjnych.

- wielkość popytu i stopień jego koncentracji – ma przede wszystkim znaczenie dla zakładów przemysłowych zaspakajających podstawowe i codzienne potrzeby ludności, w szczególności wytwarzających produkty żywnościowe, odzież, napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe oraz środki higieny osobistej. Do chłonnych rynków zbytu zbliżają się też zakłady materiałów budowlanych, rafinerie ropy naftowej oraz zakłady, których produkcja powinna zostać zużyta w pobliżu miejsca wytwarzania (np. wytwórnie kwasu siarkowego). Rola popytu jako czynnika lokalizacji, zwłaszcza popytu lokalnego, zmniejsza się w miarę wzrostu udziału gałęzi zaawansowanych technologii w ogólnej wartości produkcji przemysłowej. Dla zakładów przeznaczających znaczną część produkcji na eksport duże znaczenie ma ich zbliżenie do zagranicznych rynków zbytu (lokalizacja w portach).

Czynniki społeczno-polityczne

- polityka państwowa – regulacje prawne dotyczące napływu kapitału zagranicznego, ulg podatkowych dla inwestorów, barier i ograniczeń celnych oraz plany zagospodarowania przestrzennego;

- czynniki społeczne – wpływ związków zawodowych i organizacji społecznych, np. ekologicznych, na decyzje lokalizacyjne;

- czynniki strategiczne (wojskowe) – w przeszłości decydowały o tzw. bezpiecznej lokalizacji przemysłu zbrojeniowego. Obecnie rola tych czynników jest niewielka.

Czynników lokalizacji nie można uporządkować od najważniejszego do najmniej istotnego, ponieważ znaczenie każdego z nich zmienia się w zależności od rodzaju produkcji.
Współcześnie maleje rola czynników przyrodniczych, z wyjątkiem barier ekologicznych, rośnie natomiast znaczenie czynników społeczno-politycznych i techniczno-ekonomicznych.