Relacje człowiek-środowisko geograficzne na przestrzeni wieków

Poprzez pojęcie środowisko geograficzne należy rozumieć ogół przyrody ożywionej i nieożywionej. Do naturalnych elementów środowiska należą: budowa geologiczna, ukształtowanie powierzchni terenu, klimat, wody, gleby, oraz świat organiczny. Sztucznymi składnikami środowiska geograficznego są natomiast: infrastruktura osadnicza, transportowa, przemysłowa, jak również rolnictwo. Poszczególne elementy środowiska geograficznego są ściśle ze sobą powiązane. Ten złożony, współzależny, wzajemnie przenikający się system nazywamy ekosystemem. Wszystkie ekosystemy kuli ziemskiej bez względu na różnice oparte są o podobny schemat przemiany materii i energii. Rośliny pod wpływem działania energii słonecznej wytwarzają biomasę ze związków nieorganicznych. Pozostałe organizmy żywe spożywają tę biomasę. Działalność człowieka, wprowadzane przez niego zmiany, wytwarzane przedmioty i substancje prowadzą do powstawania środowiska cywilizacyjnego, które często zakłóca prawidłowe działanie środowiska przyrodniczego. Człowiek żyje i działa w warunkach określonego środowiska geograficznego.

Środowisko geograficzne wywarło, zwłaszcza w początkach kształtowania się społeczeństw, istotną rolę w procesach działalności człowieka. Charakter tego oddziaływania zawsze zależał od stopnia rozwoju danej cywilizacji. Rola środowiska geograficznego stanowiła przedmiot dyskusji. Jedni uważali, iż środowisko przyrodnicze odgrywa decydującą rolę w procesie kształtowania się społeczeństw, inni natomiast obstawali przy twierdzeniu, jakoby człowiek decydował o stopniu przekształcenia tego środowiska. Zróżnicowanie warunków klimatycznych powoduje, że człowiek w różnych strefach buduje inne domostwa, inaczej się ubiera czy też inaczej odżywia. Środowisko geograficzne wpływa na działalność społeczeństw. Wpływ ten jest zmienny. Poglądy na rolę środowiska geograficznego w rozwoju gospodarki człowieka ulegały ewolucji. Człowiek osiedla się głównie w pobliżu wybrzeży morskich, na nizinach, w pobliżu źródeł łatwego zaopatrzenia w słodką wodę. Determinizm geograficzny głosi absolutną zależność człowieka od środowiska geograficznego. Jej entuzjastą tej teorii był francuski filozof Ch. Montesquieu (Monteskiusz). Determiniści dowodzili, iż czynnikiem decydującym o rozwoju społecznym i gospodarczym, jak również życiu kulturalnym jest środowisko przyrodnicze, a przede wszystkim klimat, który wywiera znaczny wpływ na psychikę człowieka. Poglądy te były po części rozwinięciem myśli starożytnych filozofów takich jak Strabon, czy Hipokrates. Twierdzenie to doprowadziło do błędnej diagnozy procesów społeczno- ekonomicznych, ponieważ człowiek jako istota rozumna w pewnym stopniu wpływa na kształt społeczeństwa w którym żyje. Odmianą determinizmu geograficznego jest determinizm środowiskowy. Wedle zwolenników tego poglądu to właśnie środowisko przyrodnicze ma decydujący wpływ na procesy społeczne zachodzące na naszej planecie. Determinizm środowiskowy przyczynił się do rozwoju koncepcji geopolitycznych. Wyolbrzymiały one rolę środowiska przyrodniczego, postulując podział państw świata na kraje rolnicze, oraz przemysłowe. Skrajnie przeciwne poglądy determinizmowi głosili zwolennicy indeterminizmu (nihilizmu geograficznego). Koncepcja ta neguje jakikolwiek wpływ środowiska geograficznego na rozwój społeczno- gospodarczy. Pogląd ten był błędny, gdyż środowisko geograficzne jest niezbędnym podłożem wszelkiej działalności człowieka, a pomijanie praw przyrody w procesach produkcji rolniczej i przemysłowej może doprowadzić do wielkich katastrof ekologicznych. Aktualnie najbardziej rozpowszechnioną i akceptowaną koncepcją jest kierunek pod nazwą posybilizm geograficzny. Jest to forma pośrednia pomiędzy determinizmem a nihilizmem geograficznym. Pogląd ten ukształtował się we Francji. Zakłada on równowagę, współzależność i wzajemne oddziaływanie zarówno czynników naturalnych, przyrodniczych, jak i społeczno- ekonomicznych. Posybilizm zauważa rolę człowieka w przekształcaniu naturalnego krajobrazu. Przyroda nie determinuje działalności człowieka, a jedynie umożliwia różnorodne drogi rozwoju. Posybilizm bierny głosi , że człowiek powinien unikać warunków niekorzystnych, oraz trudnych. Posybilizm czynny zakłada dostosowanie środowiska przyrodniczego do własnych potrzeb, których zakres jest wyznaczony przez rozwój wiedzy i techniki. Współcześnie zwraca się uwagę na negatywne skutki działalności człowieka w środowisku i konieczność ochrony jego zasobów. W sytuacji rosnącego poziomu degradacji środowiska naturalnego i wyczerpywania się zasobów narodziła się koncepcja ekorozwoju (rozwoju zrównoważonego). Zakłada ona rozwój społeczeństw przy poszanowaniu względów ekologicznych. Działania te mają prowadzić do utrzymania stanu równowagi ekologicznej w środowisku.

Zasoby środowiska przyrodniczego odgrywają znaczącą rolę w procesie rozwoju gospodarczego społeczeństw. Dogodne warunki klimatyczne, ukształtowanie powierzchni, stosunki wodne, oraz dostępność surowców mineralnych i żyznych gleb prowadzą do przyspieszenia procesów gospodarczych poprzez rozwój rolnictwa, przemysłu, czy urbanizacji. Rola środowiska geograficznego nie jest jednak stała. Wpływ warunków przyrodniczych na życie człowieka w dużym stopniu uzależniony jest od poziomu rozwoju danego społeczeństwa, czy cywilizacji. Te same cechy środowiska geograficznego w jednym okresie historycznym mogły stanowić impuls rozwoju społeczeństw, w innym natomiast mogły być czynnikiem ograniczającym postęp. Zasoby bogactw mineralnych w dawniejszych czasach nie miały większego znaczenia. Dziś posiadanie złóż surowców prowadzi do dynamicznego rozwoju danego społeczeństwa. Dzięki złożom ropy naftowej Arabia Saudyjska jest dziś liczącym się partnerem gospodarczym. Dogodne cechy środowiska przyrodniczego (warunki klimatyczne, ukształtowanie powierzchni terenu, możliwość pozyskania surowców mineralnych, żyzne gleby itd.) ułatwiły zagospodarowanie obszarów. Na tych terenach rozwinęło się rolnictwo, powstały miasta, oraz okręgi przemysłowe. Są to także obszary charakteryzujące się najwyższą gęstością zaludnienia. Postęp cywilizacyjny przyczynił się również do zagospodarowania niedogodnych dla osadnictwa obszarów. Stany Zjednoczone rozpoczęły eksploatację złóż ropy naftowej na Alasce, gdzie panują niedogodne warunki klimatyczne.

Podczas ostatnich 2-3 mln lat nasza planeta doświadczyła olbrzymich zmian środowiska. Były one związane z występującymi przemiennie okresami zimnymi i ciepłymi, czyli glacjałami i interglacjałami. Badania wskazują, iż było przynajmniej 17 glacjałów. Każdy z nich istniał około 120.000 lat. Ciepłe okresy trwały 10.000 do 20.000 lat. W tym zmieniającym się środowisku przyrodniczym następowała ewolucja człowieka. Kiedy nastał obecny interglacjał pierwsze cywilizacje rozpoczęły proces antropogenicznego przekształcania powierzchni Ziemi. Udomowienie roślin i zwierząt umożliwiło rozpoczęcie produkcji żywności i rozwój rolnictwa. Społeczeństwa w procesie rozwoju coraz intensywniej wykorzystywały poszczególne elementy środowiska. Już najwcześniejsze społeczności ludzkie znalezione surowce takie jak drewno, czy kamień wykorzystywały, jako zasoby naturalne. W początkowych etapach kształtowania się cywilizacji człowiek osiedlał się przede wszystkim na nizinach nadmorskich, w pobliżu rzek i jezior w strefie klimatów podzwrotnikowych i umiarkowanych. Działalność ludów pierwotnych ograniczała się do zbieractwa, rybołówstwa i myślistwa. Pierwsze zmiany w środowisku naturalnym spowodowane były rozwojem rolnictwa. Produkcja żywności stale wzrastała w przeciągu ubiegłych 10.000 lat. Przekształcenia polegały na powiększaniu powierzchni pól uprawnych poprzez wypalanie i karczowanie lasów. W strefie klimatów podzwrotnikowych wylesione lasy do dziś nie zdołały odtworzyć swojej naturalnej szaty. Obszary te porasta wtórna roślinność antropogeniczna (makia). Malta została wylesiona przez cywilizację Fenicjan. Obecnie jedynie 3 % powierzchni tego kraju pokryte jest lasem. W cywilizacji greckiej upowszechniło się rolnictwo. Duży popyt na drewno powodował karczowanie lasów, oraz erozję gleb. Przemysł starożytnych społeczeństw ograniczał się głównie do eksploatacji złóż srebra. Wraz z nastaniem cywilizacji rzymskiej upowszechniły się wielko powierzchniowe gospodarstwa produkujące żywność. W regionie śródziemnomorskim powstały systemy nawadniające pola. Stosowano także już nawożenie. Znaczne przekształcenia środowiska przyrodniczego spowodowane były upowszechnieniem się rolnictwa, intensywniejszą eksploatacją surowców mineralnych, oraz wytopem stali. Drewno służyło, jako materiał opałowy, a także jako budulec. W okresie średniowiecza ustanowiono pierwsze prawa chroniące obszary leśne przed wyrębem. Stosowano także regulację koryt rzecznych. Innowacje w dziedzinie metalurgii (wynalezienie sposobu zastosowania koła wodnego do rozpalania i podtrzymywania ognia) spowodowały przeniesienie ośrodków produkcji w pobliża rzek. Opracowywano także innowacyjne systemy melioracyjne. Zapotrzebowanie na surowce naturalne było głównym bodźcem prowadzące do europejskiej ekspansji terytorialnej w Afryce i Ameryce Południowej. Wykorzystanie tych surowców w Europie doprowadziło do rewolucji przemysłowych i upowszechnienia się przemysłu wydobywczego. W konsekwencji kraje społeczeństwa przyczyniały się do zmian środowiska wywołanych wydobywaniem i przetwarzaniem surowców mineralnych. Szczególnie silny wpływ człowieka na środowisko przyrodnicze odnotowuje się od czasu tzw. pierwszej rewolucji przemysłowej, która miała miejsce pod koniec XVIII wieku. Rozpoczął się wtedy rozwój techniki i przemysłu spowodowany wynalezieniem maszyny parowej. Uprzemysłowienie, które rozpoczęło się w Europie szybko rozprzestrzeniło się na szereg krajów nazywanych dziś krajami rozwiniętymi. Konsekwencją tych zmian był gwałtowny wzrost liczby ludności. W największym stopniu do przekształceń w środowisku przyrodniczym przyczyniały się kopalnie odkrywkowe, ponieważ wydobycie odbywało się na dużej powierzchni. Znaczne zmiany środowiska spowodowane eksploatacją węgla można obserwować w Stanach Zjednoczonych w rejonie Apallachów. Największa odkrywkowa kopalnia miedzi na świecie zlokalizowana w stanie Utah w USA przyczynia się do przekształcenia środowiska na obszarze 7 km2. Rozwój przemysłu i urbanizacji wiązał się z pozyskiwaniem ogromnych ilości energii, uzyskiwanej głównie z paliw kopanych. Ich wykorzystanie obecnie uważa się z  jedną głównych przyczyn globalnego ocieplenia.  Skutkiem rewolucji przemysłowej było także silne zakwaszenie gleb widoczne najbardziej na półkuli północnej. Odkrycia XIX i XX wieku, oraz eksploatacja nowych źródeł paliw kopalnych i wykorzystanie ich przy produkcji żywności pozwoliły wyżywić stale wzrastającą liczbę ludności. Od początku XIX wieku wraz z rozwojem techniki zaczęły pojawiać się wielkie katastrofy spowodowane działalnością człowieka takie jak: susze, huragany, powodzie czy tajfuny. Głównymi ich przyczynami były: nieracjonalna gospodarka przestrzenna, regulacja rzek, wylesienie itd. Wpływ oddziaływania społeczeństw na środowisko zaznaczył się intensywnie w latach 1950- 1995, kiedy podwoiła się liczba ludności na kuli ziemskiej. Wydobycie surowców mineralnych osiągnęło w tym czasie wielkość 30 mld ton rocznie. Gwałtowny rozwój przemysłu spowodował rozwój miast, oraz wzrost degradacji środowiska przyrodniczego Ziemi.

W obecnym interglacjale można mówić o dwóch głównych przyczynach zmian środowiska przyrodniczego. Pierwszą są stosunki klimatyczne. Istnieją teorie, które mówią, iż kolejne zlodowacenie nastąpi w przeciągu następnych 5.000- 10.000 lat. Obecny interglacjał trwa już bowiem ok. 10.000 lat. Drugą przyczyną przekształceń jest działalność człowieka. Podstawowymi środkami antropogenicznych przeobrażeń są rolnictwo i przemysł. Intensywność ingerencji tych gałęzi w środowisko naturalne zmienia się pod wpływem postępu nauki i techniki. Historia zmian środowiska Ziemi dowodzi, że nasza cywilizacja przekształca ją w znacznym stopniu. Przekształcenia środowiskowe, jakie miały miejsce w XX wieku są oraz groźniejsze w skutkach obejmują coraz większe obszary. Innowacje technologiczne przyczyniają się do ograniczenia ingerencji człowieka w środowisko naturalne. Jednakże wpływ najnowszych wynalazków z zakresu genetyki na środowisko, oraz na naturalny świat zwierzęcy i roślinny nie jest znany. Nie jest możliwe oddzielenie człowieka od środowiska przyrodniczego. Wszystkie zasoby naszej planety pochodzą od środowiska.