Rodzaje map

Jak już wcześniej wspomniano pomniejszony obraz przedstawiający całość lub część powierzchni Ziemi na płaszczyźnie wykonany w oparciu o ściśle sprecyzowane zasady matematyczne to mapa geograficzna. Istnieją także mapy astronomiczne. Są to mapy sklepienia niebieskiego, lub księżyca, oparte na podobnych metodach odwzorowania. Niektórzy badacze zaliczają mapy astronomiczne do geograficznych map tematycznych.

Ponieważ współczesne mapy geograficzne wykazują ogromne zróżnicowanie pod względem treści, wielkości, przeznaczenia itd. zachodzi potrzeba ich klasyfikacji. Najprostszy podział map oparty jest na  ich skali. Można je także sklasyfikować ze względu na treść, przeznaczenie, czy sposób użytkowania. Niekiedy również bierze się pod uwagę obszar jaki obejmuje dana mapa, ilość kolorów z jakich jest wykonana, rzadziej natomiast jako kryterium klasyfikacji dobierany jest czas, oraz miejsce wydania. Takie kryteria uznawano  w przeszłości. Ze względu na treść mapy podzielić można na ogólnogeograficzne, oraz tematyczne.

Mapy ogólnogeograficzne przedstawiają pełną geograficzną oraz kartograficzną charakterystykę danego terytorium, a także uwypuklają głównie te elementy powierzchni Ziemi, które mają  wyraźne zarysy geometryczne. Na takich mapach zaznacza się wybrzeża mórz, rzeki, jeziora, lodowce, rzeźbę lądów i den morskich, piaski, błota, lasy, system osadniczy, ciągi komunikacyjne, granice polityczne i  administracyjne itd. Na mapach ogólnogeograficznych nie występują te elementy, których nie można zauważyć wprost na powierzchni Ziemi, a  które mogą być kartograficznie ujęte specjalnymi metodami a więc np. danych o wielkości opadów, budowie podłoża skalnego, produkcji przemysłowej itd. Ogólny charakter tych map jest podkreślony poprzez możliwie równomiernie uwzględnienie wszystkich elementów z zakresu geografii fizycznej jak i geografii społeczno- ekonomicznej. Mapy ogólnogeograficzne konstruuje się na podkładzie bezpośredniego zdjęcia terenu. Zdjęcie to wykonane w odpowiednio dużej skali zawiera całokształt elementów które można zmierzyć a następnie nanieść na mapę. Mapy ogólnogeograficzne mniejszych obszarów wykonywane są kameralnie przy odpowiedniej generalizacji. Pośród map ogólnogeograficznych można wyodrębnić grupę takich, które posiadają w swojej treści przewagę elementów fizyczno- geograficznych, a  więc ukształtowania terenu, stosunków wodnych, szaty roślinnej itp. Mapy takie nazywane są mapami fizycznymi. Przeciwstawić im można mapy, w których treści dominują elementy społeczno- geograficzne a przede wszystkim polityczne, oraz komunikacyjne. Mapy takie nazywane są mapami gospodarczymi, społeczno- ekonomicznymi, lub politycznymi.

Mapy tematyczne natomiast to utwory kartograficzne, którym, w przeciwieństwie do map ogólnogeograficznych, brak całkowitej charakterystyki danego terytorium. Mapy te podają pełne ujęcie jednego elementu mapy ogólnogeograficznej np. podziału administracyjnego czy społeczno- ekonomicznego, lub stosunków klimatycznych, albo glebowych. W mapach tego typu treść ogólnogeograficzna zachowuje specjalne znaczenie jako element podkładowy. Przedstawiając na mapie tematycznej pewne zjawisko konieczne jest zachowanie dla orientacji głównych elementów geograficznych powierzchni Ziemi jak zarys linii brzegowej, sieć rzeczną, punkty wysokościowe itd. Ten podstawowy zarys treści przedstawiony na mapach tematycznych to podkład geograficzny. Pośród map tematycznych można wydzielić mapy przedstawiające elementy, lub zjawiska przyrodnicze lub te, które prezentują zjawiska społeczno- ekonomiczne. Przechodząc do map zjawisk przyrodniczych można  wyszczególnić mapy geologiczne, które sporządzane są na podstawie opracowanych w terenie zdjęć geologicznych. Zdjęcia te następnie nanosi się na uogólniony odpowiednio podkład geograficzny. Mapy geologiczne przedstawiają rozmieszczenie poszczególnych formacji geologicznych, bądź obszary występowania jednej formacji. Mapy geologiczne są trudne to sporządzenia, ponieważ wymagają użycia znacznej ilości kolorów. Sposób oznaczenia utworów geologicznych na mapach jest dowolny, jednakże określonymi barwami znaczy się okresy geologiczne. Mapy geologiczne oprócz barw zawierają także szereg znaków umownych (np. przebieg warstw skalnych, uskoków itd.). oraz skrótów literowych. Pośród map geologicznych należy wyszczególnić także mapy hydrogeologiczne, które przedstawiają rozmieszczenie wód podziemnych w poszczególnych poziomach geologicznych. Mapy glebowe, podobnie jak mapy geologiczne powstają na podstawie specjalnych badań w terenie (kartowanie terenowe), których wyniki są nanoszone na podkłady geograficzne. Również i te mapy zawierają szereg barw, znaków i skrótów literowych. Mapy geomorfologiczne zawierają natomiast formy geomorfologiczne ich zespoły i typy występujące na powierzchni Ziemi.

Osobną grupę stanowią mapy klimatyczne i meteorologiczne. Jako że zjawiska meteorologiczne są zmienne w czasie i przestrzeni do ich zobrazowania doskonale nadaje się wykorzystanie mapy. Najprostszym typem map klimatycznych są te, które oddają chwilowy stan atmosfery na danym obszarze zwane mapami synoptycznymi. Mapy tego typu obecnie mają bardzo duże znaczenie dla przewidywania pogody. Charakterystyczną cechą map meteorologicznych jest przedstawianie na nich zjawisk atmosferycznych metodami izarytmicznymi. Izarytmy to linie łączące punkty o jednakowych wartościach danego zjawiska. Na mapach meteorologicznych często naniesione są izochrony, czyli linie jednoczesnego przemieszczania się danego zjawiska. Spotyka się także mapy mikroklimatyczne oddające stosunki atmosferyczne w najbliższym sąsiedztwie powierzchni Ziemi. Do fizycznogeograficznych map tematycznych należy także zaliczyć mapy hydrogaficzne wyrażające stosunki wodne, oraz mapy krain roślinnych, dający obraz regionów florystycznych. Na mapach tych używa się często metod powierzchniowych zasięgów liniowych, oraz oznaczeń punktowych i powierzchniowych. Istnieją także mapy, które oddają rozmieszczenie poszczególnych gatunków zwierząt, bądź całych jednostek fauny. Są to mapy zoogeograficzne.

Mapy zjawisk społeczno-ekonomicznych są bardzo liczne, ponieważ odgrywają istotną rolę w różnych dziedzinach życia. Można wśród nich wyróżnić mapy ludności, gospodarcze, polityczne, oraz historyczne. W grupie map ludności wyszczególnia się mapy rozmieszczenia narodowości (etnograficzne), demograficzne, ukazujące przestrzenne zróżnicowanie procesów demograficznych takich jak: struktura wieku, struktura płci, struktura zawodowa itp. Bardzo szeroko rozpowszechnione są mapy przedstawiające gęstość zaludnienia. Spośród kartograficznych metod przedstawiania informacji na mapach demograficznych stosuje się metodę powierzchniową, kartodiagramu, kartogramu, punktową, oraz zasięgów. Metody te zostały omówione kolejnym rozdziale. Na mapach gospodarczych przedstawia się rozmieszczenie, charakterystykę, oraz wzajemne stosunki zjawisk ekonomicznych. Wydzielić tu możemy mapy prezentujące oddzielne gałęzie gospodarki, a więc mapy przemysłu, energetyki, transportu, gospodarki rolnej, oraz kompleksowe dające łączny obraz zjawisk gospodarczych a także gospodarczą charakterystykę danego regionu. Mapy energetyki podają rozmieszczenie surowców zasobów energetycznych (torf, węgiel, ropa naftowa), oraz obiektów wytwarzających energię. Mapy rolnicze obrazują rozmieszczenie produkcji rolnej, jej przemiany, oraz stopień intensyfikacji. Na tego rodzaju mapach możemy znaleźć także rozmieszczenie produkcji różnych przedsiębiorstw i obiektów rolnych, ich rozmiary, oraz produkcję. Mapy transportu oddają zjawiska gospodarcze związane z transportem i znaczeniem gospodarczym różnego rodzaju dróg komunikacyjnych. Na mapach tego typu przedstawia się najczęściej charakter i główne kierunki przewozu danego towaru, jak również główne szlaki komunikacyjne, a także punkty przeładunkowe i częstotliwość transportu.

Inną grupę stanowią mapy polityczne zawierające zazwyczaj możliwie najdokładniejsze rozmieszczenie i klasyfikację wielkościową miejscowości wraz z odpowiednio szczegółowym podziałem administracyjnym przedstawionych przez nie obszarów. Na mapach tych oddaje się w sposób bardzo szczegółowy ciągi komunikacyjne.

Osobną grupę stanowią także mapy historyczne, które przedstawiają zjawiska o charakterze społeczno- ekonomicznym, oraz politycznym w różnych okresach historycznych. Przeważnie są to mapy ogólne, zebrane w atlasach historycznych, lub  mapy ścienne.

Wyróżnić także można mapy morskie, które służą głównie do wyznaczenia okrętom dróg morskich. Mapy te cechują się przeważnie niewielką ilością barw, zastosowaną siatką wiernokątną Merkatora, oraz znaczną ilością punktów głębokościowych rozmieszczonych po całej powierzchni wodnej, a szczególnie w obszarach przybrzeżnych. Mapy morskie dzieli się na szereg typów w zależności od przeznaczenia. Najliczniejszą grupę stanowią mapy nawigacyjne konstruowane w różnych skalach. Zawierają one zarówno punkty głębokości, jak i izobaty. Dla łatwiejszej orientacji na mapach tych wyszczególniono charakterystyczne części brzegu, lub pojedyncze przedmioty widoczne ze statku.

Obok map morskich do celów komunikacyjnych wykorzystywane są także mapy drogowe oraz kolejowe. Tradycja map drogowych sięga XVIII wieku, kiedy mapy te wykorzystywane były do celów pocztowych. Obecnie najważniejszą rolę w tej grupie stanowią mapy dróg lądowych do użytku komunikacji samochodowej. Mapy kolejowe natomiast są rzadziej publikowane. Wydaje się je przeważnie do celów urzędowych dla pracowników służby kolejowej.

Bardzo istotną rolę w powszechnym użytku odgrywają natomiastm mapy turystyczne. Poza często spotykaną treścią mapy obszar zawiera szereg obiektów stanowiących atrakcje turystyczne, jak elementy przyrodnicze, oraz kulturowe. Na mapach turystycznych przedstawia się także w sposób szczegółowy infrastrukturę turystyczną danego obszaru a więc ośrodki noclegowe, punkty gastronomiczne, szlaki turystyczne itp. Elementy turystyczne są zazwyczaj na mapach tego typu uwydatnione kolorami. Ścieżki spacerowe nadrukowuje się kolorem, jakim są zaznaczone w terenie.

Ze względu na skalę, czyli wielkość, oraz stopień dokładności mapy można podzielić na trzy grupy:

Mapy przeglądowe

Są to inaczej mapy małoskalowe- mapy te konstruuje się w skali 1: 1000000, lub mniejszej (np.1:5000000, 1:20000000). Obejmują one swoim zasięgiem duże obszary (np. kontynenty). Stopień generalizacji  map przeglądowych jest uzależniony od ich przeznaczenia. Np. na mapach ściennych jest on większy, niż na mapach przeznaczonych do użytku indywidualnego, a wykonanych w tej samej skali. Na mapach przeglądowych do przedstawienia rzeźby nie stosuje się jednakowego odstępu pomiędzy poziomicami, lecz wybiera się poziomice tak, aby charakteryzowały główne nierówności terenowe. Często stosuje się zabarwienie obszarów położonych pomiędzy poszczególnymi poziomicami według przyjętej skali barw, która nazywana jest skalą hipsometryczną.

Mapy przeglądowo- topograficzne

Mapy te nazywane są inaczej mapami średnioskalowymi. Przedstawiane są
w one skalach od 1:1000000 do 1:200000. Mapy przeglądowo- topograficzne konstruuje się po zgeneralizowaniu treści mapy topograficznej. (pozostają na nich tylko ważniejsze treści). Opisywane mapy posiadają cechy zarówno map przeglądowych jak i map topograficznych Nie dokonuje się na mapach tego rodzaju pomiarów szerokości liniowych.

Mapy topograficzne

Mapy topograficzne są to inaczej mapy wielkoskalowe. Wykonywane są one w skalach większych niż 1:200.000. Mapy te dają najpełniejszy obraz powierzchni Ziemi. Rzeźba terenu i rysunek sytuacyjny oddane są tu jak najbardziej szczegółowo. Powstanie map topograficznych wiąże się z postępem wiedzy geodezyjnej, oraz z powstaniem nowych metod pomiarowych i kreślarskich. Pierwsze mapy topograficzne powstały w połowie XVIII wieku. Wcześniej mapy były bardzo ogólne i przedstawiały najczęściej całe państwa, rzadziej poszczególne prowincje czy obszary. Mapy topograficzne w skali większej niż 1:100000 są z reguły bezpośrednim rezultatem zdjęcia topograficznego w terenie. Mapa topograficzna wykonana w wielkiej skali powinna być czytelna i pozwalać na łatwą orientację.. Dokładność przedstawienia elementów mapy topograficznej powinna odpowiadać jej skali. Treść mapy topograficznej oddana jest jako pomniejszony rzut pionowy pewnych obiektów. Przedstawienie wybranych obiektów zgodnie ze skalą mogłoby doprowadzić do odtworzenia ważnych elementów danego obszaru  w bardzo znikomych rozmiarach. Np. szosy nie różniłyby się od tak samo szerokich dróg o mniejszym znaczeniu. Ważne orientacyjne punkty na mapie nie zaznaczałyby się odpowiednio na mapie i byłyby trudne do odszukania. Dlatego więc konieczne jest przyjęcie pewnych sygnatur lub znaków umownych mających na celu uwydatnienie pewnych istotnych elementów. Treść mapy topograficznej dzieli się na teren oraz na rysunek sytuacyjny. Na rysunek sytuacyjny składają się obiekty spotykane na powierzchni Ziemi a więc: punkty osnowy geodezyjnej, sieć hydrograficzna z przedstawieniem linii brzegowej, rzek jezior, źródeł, studni, kanałów rzecznych itp., elementy pokrywy roślinnej, elementy fizjograficzne (piaski, lodowce, pustynie itd.), miejscowości przedstawione w większych skalach z dokładnością do poszczególnych budynków, obiekty przemysłowe i rolnicze, elementy infrastruktury społecznej (np. szkoły), naziemne linie komunikacyjne z ich klasyfikacją. Oprócz tego mapy topograficzne zawierają obiekty orientacyjne (wieże, kościoły, wiatraki itp.).

Jako teren na mapach topograficznych należy rozumieć zespół elementów odnoszących się do pionowego ukształtowania powierzchni Ziemi. Jest on przedstawiony obecnie wyłącznie w postaci rysunku poziomicowego. Dla większej przejrzystości mapy  topograficzne drukuje się w kolorach. Najczęściej stosuje się kolor brązowy dla rzeźby terenu, zielony dla lasów i użytków zielonych, oraz niebieski dla wód. Poszczególne arkusze map topograficznych są oznakowane nazwą (najczęściej najważniejszej miejscowości w obrębie mapy), oraz godłem, które oznacza położenie danego arkusza mapy w ogólnym układzie numeracji. Położenie geograficzne na mapach topograficznych jest oznaczone poprzez opisanie południków i równoleżników. Podziałka liniowa i skala liczbowa umieszczone są najczęściej w dolnej części mapy. Mapy topograficzne posiadają także siatkę kilometrową, która daje możliwość określenia w krótkim czasie, oraz z dużą dokładnością położenie punktów na mapie.