Środowisko geograficzne, jako podstawa działalności człowieka

Środowisko stanowi naturalny warunek życia każdego społeczeństwa. Człowiek żyje i gospodaruje w określonych warunkach środowiska, korzysta z jego zasobów, przekształca poszczególne elementy oraz wprowadza do środowiska nowe składniki – wytwory własnego gospodarowania.

Środowisko przyrodnicze jest to zespół komponentów naturalnych zarówno abiotycznych

(fizycznych – martwych), jak i biotycznych (żywych), otaczających człowieka i warunkujących jego działalność społeczno – gospodarczą. Tak rozumiane środowisko przyrodnicze (naturalne) należy odróżnić od środowiska geograficznego, stanowiącego zespół elementów przyrody otaczających człowieka, ale już przez niego w różnym stopniu przekształconych. W szerokim rozumieniu pojęcia do środowiska geograficznego są zaliczane również elementy wytwórczości człowieka, a więc cała technosfera.

Środowisko geograficzne jest tworem złożonym, (wielokomponentowym) i przestrzennie zróżnicowanym, co wynika z jednej strony z nieprzebranego bogactwa form przyrody w poszczególnych regionach i sferach, z drugiej zaś – ze zróżnicowanego poziomu rozwoju technosfery, widocznego w dowolnie wybranych przekrojach regionalnych i branżowych.

Głównymi elementami środowiska geograficznego są:

• przestrzeń geograficzna,
• zasoby surowców mineralnych,
• zasoby wodne,
• zasoby biotyczne (roślin i zwierząt),
• kompleksy glebowo – fizjograficzne.

Każdy z tych elementów ma swoją specyfikę i w odmienny sposób poddaje się modyfikującej go działalności człowieka. Równocześnie występują pomiędzy nimi rozliczne sprzężenia zwrotne, warunkowane obiegiem energii i materii w przyrodzie np. budowa geologiczna wpływa na ukształtowanie powierzchni Ziemi, które z kolei oddziałuje na klimat. Klimat natomiast determinuje stosunki wodne i rozwój biosfery, przez co kształtuje intensywność procesów wietrzenia, denudacji i erozji a zatem również dynamikę procesów rzeźbotwórczych i glebotwórczych.

W odniesieniu do wzajemnych zalezności występujących pomiędzy człowiekiem i środowiskiem naturalnym (a raczej geograficznym) wysuwano w naukach geograficznych i socjologicznych wiele zasadniczo odmiennychpoglądów. Szersza akceptacje zyskały jednak tylko trzy z nich:

• determinizm geograficzny – przypisujący środowisku geograficznemu nadrzędną rolę w rozwoju społeczno – gospodarczym,
• nihilizm geograficzny – uznający, że środowisko geograficzne nie wywiera znaczącego wpływu na rozwój społeczno – gospodarczy,

Racjonalizm geograficzny – uznający, że środowisko geograficzne warunkuje rozwój społeczno – gospodarczy odpowiednio do awoich walorów i specyfiki, zarazem jednak podkreślający znaczenie w tym względzie możliwości ekonomicznych, technologicznych, intelektualnych, społecznych i politycznych, nawarstwiających się w długim okresie czasu.

Człowiek wpływa na środowisko geograficzne bezpośrednio (odpowiednio przekształcając je dla swoich potrzeb) lub pośrednio (narażając je na uboczne skutki swojej działalności gospodarczej. Niezależnie od charakteru, oddziaływanie to prowadzi do rosnącego udziału technosfery w środowisku geograficznym i postępującej jego destrukcji. Wprawdzie wpływy pośrednie ujawniają się często dopiero po latach, mimo wszystko jednak wskazują na ignorancję człowieka albo lekceważenie przez niego praw przyrody.

Na przykład – budowa wielkiego zbiornika retencyjnego Kariba na Zambezi miała na względzie rozwiązanie problemów energetyki, żeglugi, nawadniania terenów rolniczych i rybołówstwa w Zambezi i Zimbabwe. Z czasem jednak okazało się, że na skutek ogromnego spiętrzenia wody na tym aktywnym tektonicznie obszarze powstają silne naprężenia izostatyczne w skorupie ziemskiej, rozładowujące się okresowo w postaci wstrząsów sejsmicznych.

Uwzględniając stopień przekształcenia środowiska przez człowieka, wyróżnia się:

• środowisko przyrodnicze (naturalne), czyli zespół naturalnych elementów występujących na danym obszarze.Przyjmuje się, że ze środowiskiem przyrodniczym mamy do czynienia wtedy, gdy stopień przekształcenia jego elementów przez człowieka nie przekracza kilku procent. Obecnie na Ziemi takimi obszarami są tereny okołobiegunowe, pustynne, wysokogórskie i najniżej położone części dna oceanów;

• środowisko geograficzne (przekształcone) rozumiane jako zbiór przekształconych w ponad 50% elementów przyrodniczych oraz elementów sztucznych, wytworzonych przez człowieka, czyli infrastruktury osadniczej, przemysłowej, rolnej i transportowej;

• środowisko antropogeniczne (sztuczne), czyli środowisko geograficzne nasycone wytworami ludzkiego gospodarowania w około 90%, np. tereny miejskie i przemysłowe.

Wszystkie naturalne elementy środowiska są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie od siebie uzależnione. Wspólnie tworzą złożony, przenikający się ekosystem. Zmiana jednego z elementów tego systemu powoduje przekształcenia w pozostałych jego składnikach.

Wszystkie ekosystemy na całej kuli ziemskiej bazują na takich samych zasadach przemiany i przepływu energii. Z tego względu posiadają zdolność samoregulacji, pozwalającej na utrzymanie stanu naturalnej równowagi. Zaburzenie nawet jednego z elementów ekosystemu może zakłócić cały układ. Im większe są te zaburzenia, tym dłużej trwa powrót całego ekosystemu do stanu równowagi. Jeśli zaburzenia w obrębie ekosystemu są zbyt duże, zdolność środowiska do samoregulacji zostaje zachwiana, a powrót do naturalnej równowagi nie jest możliwy. Środowisko ulega wtedy nieodwracalnej degradacji.

W skali globalnej można wyszczególnić następujące źródła zagrożeń środowiska naturalnego (geograficznego):

• szybki wzrost liczby ludności na Ziemi, widoczny w szczególności na wielu obszarach KSR,
• wzrost zawartości CO2 i innych zanieczyszczeń w atmosferze,
• postępujące zanieczyszczenie hydrosfery, zwłaszcza lądowej oraz mórz śródlądowych,
• wzrost radioaktywności atmosfery, hydrosfery, gleb i organizmów żywych, będących pochodna prób z broną jądrową, awarii elektrowni atomowych i niewłaściwego zabezpieczania odpadów radioaktywnych,
• nasilającą się deforestację oraz erozję i degradację gleb,
• przyspieszone zanikanie wielu gatunków roślin i zwierząt, przy równoczesnym wprowadzaniu do środowiska mutantów i produktów klonowania,
• wzmagający się hałas oraz wibracje wytwarzane przez róznego rodzaju maszyny i srodki komunikacji,
• wzrost masy coraz bardziej toksycznych odpadów stałych.

Obecnie panuje pogląd uznający środowisko przyrodnicze za niezbędne materialne podłoże życia i działalności gospodarczej ludzi, których moralne i kulturalne kwalifikacje decydują o stanie tego środowiska i jego zdolności gospodarczej.

Decydującymi czynnikami są tu:

• wiedza o przyrodzie,
• poziom nauki, techniki
• stosowanych technologii
• współdziałanie na rzecz właściwego wykorzystania i kształtowania środowiska.

Brak wymienionych możliwości sprawia, że kraje wyposażone w zasobne środowiska przyrodnicze nie potrafią ich racjonalnie wykorzystać.

Współcześnie najbardziej dynamiczne przekształcenia środowiska geograficznego można zaobserwować w krajach słabo i średnio rozwiniętych, zwłaszcza tych, którym udało się zainicjować na szerszą skalę procesy uprzemysłowienia. Przykładami tego mogą być szybko rozrastające się aglomeracje: Meksyku, Sao Paulo, Lagos, Kairu, Bombaju, Kalkuty czy Szanghaju oraz okręgi przemysłowe: Shaba w Afryce, Damador w Indiach, Minas Gerais w Brazylii czy Fushum – Anshan i Pekin – Tianjin w Chinach. Rozwija się tam przemysł wydobywczy i cieżki przetwórczy. Powoduje to gwałtowny napływ ludności z mniejszych miast i ze wsi, zwłaszcza ze sieć dużych miast jest w tych krajach słabo rozwinięta. Ostatnio rozwój istniejących i nowo powstających ośrodków w KSR ulega nawet przyspieszeniu. KWR SA bowiem zainteresowane eksploatacją niektórych surowców w Afryce, Ameryce Południowej i Azji oraz przenoszeniem do rejonów ich wydobycia najbardziej uciążliwych dla środowiska dziedzin wytwarzania. Poza bliskością surowców inwestorzy z Zachodu korzystają z taniej miejscowej siły roboczej oraz liberalnych przepisów dotyczących ochrony środowiska.