Struktura demograficzna Polski

Procesy demograficzne na przestrzeni lat odegrały istotną rolę w kształtowaniu obrazu państwa polskiego. Ilość mieszkańców państwa wpływa na rozwój gospodarki i polityki społecznej Polski. Współcześnie Polska to jeden z bardziej ludnych krajów Europy, niewątpliwie ma to duże znaczenie — pozwala w strukturach Unii Europejskiej uzyskać szersze spektrum oddziaływania, poprzez duży rynek zbytu i świadczonych usług.
Mówiąc o strukturze społeczeństwa uwzględniamy strukturę narodowościową, strukturę biologiczną, strukturę społeczno- narodowościową.

W odniesieniu do Polski struktura narodowościowa (procentowy udział innych narodowości w ogólnej liczbie mieszkańców) zmieniała się przez wiele lat, co miało związek ze zmianami historyczno-politycznymi (zmiany granic państwa polskiego). Narodowość mieszkańców Polski badano w spisach powszechnych, m.in. w roku 1920, 1931 roku oraz 2002. Duże znaczenie miały wojny światowe i masowe migracje ludności, co kształtowało strukturę narodowościową Polski. Dla przykładu, przed rozpoczęciem działań zbrojnych II Wojny Światowej mniejszości narodowe na obszarze ówczesnej Polski stanowiły 32 %, z dominacją Żydów, Białorusinów, Ukraińców, Niemców; po zakończeniu wojny spadła ilość Żydów, którzy masowo emigrowali na zachód, głównie do USA i Izraela.

Obecnie mniejszości narodowe Polski stanowią około 4%. Największą grupę stanowią Niemcy (około 500 tysięcy; głównie na obszarze województwa opolskiego), Białorusini (300 tysięcy; głównie na wschodzie kraju w województwie podlaskim), Ukraińcy (300 tysięcy; zamieszkują głównie województwo podkarpackie i warmińsko-mazurskie), Łemkowie (około 70 tysięcy; zajmują  rejony Beskidu Niskiego na południu Polski), Słowacy (20 tysięcy, głównie na terenach województwa małopolskiego), Romowie (25 tysięcy;  głównie Beskid Sądecki, województwo łódzkie), pozostałe mniejszości to: Ormianie, Czesi, Tatarzy, Żydzi, Litwini, Wietnamczycy.

Trzeba wziąć pod uwagę, iż podanie narodowości jest dobrowolne i może to prowadzić do często błędnych wyliczeń całkowitej liczby obywateli danej mniejszości zamieszkującej tereny Polski. Liczna grupa mniejszości narodowych może prowadzić do konfliktów społeczno-religijnych, dlatego też ważne jest zapewnienie przez państwo warunków aklimatyzacji dla innych społeczności. Poza mniejszościami narodowymi w Polsce są także grupy etniczne (grupa ludzi mająca odrębną kulturę, gwarę poczucie odrębności). Są to:

• Kaszubi na Pomorzu; stanowią około 550 tysięcy, mają swoich przedstawicieli we władzach samorządowych, własne zespoły regionalne i szkoły);
• Górale (mieszkają w rejonie Karpat, w zależności od regionu: na Podhalu — Podhalanie, Beskidy — Żywczaki, Wałachowie, Kliszczacy, Babiogórcy; charakteryzuje ich specyficzny folklor górski znany na całym świecie);
• Ślązacy (obszar Śląska)
• Kurpie (Puszcza Biała i Puszcza Kurpiowska) słyną z wycinanek i haftów
• Łowiczanie (okolice Łowicza)  słyną z wyrobów ceramicznych i wycinanek łowickich Mazurzy (Pojezierze Mazurskie)
• Poznaniacy (województwo wielkopolskie)
• Lasowiacy (Kotlina Sandomierska)
• Krakowiacy (okolice Krakowa).

Cała Polska to zbiór odrębności kultury regionalnej, która zadziwia i fascynuje turystów, będąca swoistym magnesem dla wielu osób. Polska to kraj wielu wyznawców religii:

• Religia rzymskokatolicka — blisko 35 mln ludzi, objętych 14 archidiecezjami na obszarze całej Polski; liczne sanktuaria, m.in. Łagiewniki, Częstochowa, Kalwaria Zebrzydowska, Licheń.
• Kościół prawosławny — liczy 500 tysięcy wiernych, głównie na Podlasiu, Podkarpaciu; jest to kościół autokefaliczny, tzn. że nie podlega władzy państwowej na terenie Polski.
• Kościół greckokatolicki — liczy około 80 tysięcy wiernych, posiada dwie diecezje: wrocławsko-gdańską oraz przemysko-warszawską, sanktuarium to np. Posada Rybotycka;
• Kościół protestancki — Śląsk Górny i Opolski; liczy około 190 tysięcy wyznawców, na terenie całego kraju;
• Muzułmanie  — około 5 tysięcy wyznawców, głównie na terenie Polski wschodniej — Suwalszczyzna, ośrodki kultu to Kruszyniany i Bohoniki
• Wyznawcy judaizmu — południowy-wschód kraju, także Łódź, Wrocław, Warszawa.

Struktura biologiczna (procentowy udział poszczególnych grup o jednolitych cechach biologicznych w stosunku do ogółu ludności) w Polsce podobnie jak struktura narodowościowa ulegała zmianom przez kolejne lata. Jako kryterium podziału uznaje się wiek i płeć, czyli strukturę wieku i płci. Dysponując danymi statystycznymi GUS, możemy określić strukturę wieku i płci dla wybranych lat, na przykład:

• dla roku 1950 (62,3%-ludność w wieku 15-59 lat, 29,4%- ludność w wieku 0-14 lat, 8,3%- ludność w wieku 60 i więcej lat)
• dla roku 1970 (60,5%- ludność w wieku 15-59 lat, 26,5%- ludność w wieku 0-14 lat, 13,0%- ludność w wieku 60 i więcej lat)
• dla roku 1990 (60,0%- ludność w wieku 15-59 lat, 25,1%- ludność w wieku 0-14 lat, 14,9%-ludność w wieku 60 i więcej lat)
• dla roku 2003 (65,5%- ludność w wieku 15-59 lat, 17,5%-ludność w wieku 0-14 lat, 16,9%- ludność w wieku 60 i więcej lat).

Struktura biologiczna ludności jest zależna od migracji ludności, wielkości przyrostu naturalnego( ilości urodzeń i zgonów). Na przestrzeni lat w Polsce maleje liczba osób w tzw. wieku przedprodukcyjnym, to efekt malejącego przyrostu naturalnego i niechęci młodych ludzi do posiadania rodziny, z kolei rośnie ilość osób w wieku poprodukcyjnym — efekt starzenia się społeczeństwa. Struktura wieku ma swoje odzwierciedlenie w gospodarce Polski i zapotrzebowaniu na konkretne usługi. Określając strukturę płci (ilość kobiet i mężczyzn) należy skorzystać ze współczynników maskulinizacji i feminizacji (liczba mężczyzn w stosunku do kobiet i na  odwrót wyrażona w procentach). Biorąc pod uwagę dane statystyczne po wojnie to współczynniki feminizacji był większy od współczynnika maskulinizacji (rok 1946 — 118,5%, rok 2002 — 106,5% kobiet na 100 mężczyzn); różnice występują również między miastem a wsią — na wsi przeważają mężczyźni, zaś w mieści jest więcej kobiet, które pracują w sektorze usług.

Strukturę ludności opisuje tzw. piramida wieku i płci, wykresy wyraża się w procentach lub liczbach bezwzględnych. Na osi rzędnych — liczbę kobiet i mężczyzn, zaś na osi odciętych  wiek mężczyzn i kobiet. Z piramidy wieku i płci obrazującego społeczeństwo polskie możemy wnioskować o:

przewadze liczby kobiet nad ogólna liczbą mężczyzn w przedziale wiekowym po 40 roku życia,

w wieku do 40 lat notujemy przewagę mężczyzn nad kobietami,

echa niżu demograficznego wywołanego działaniami zbrojnymi II wojny światowej,

echa wyżu demograficznego w okresie powojennym,

kolejnego znacznego niżu demograficznego w latach 1970-1980,

od roku 1985 znaczny spadek przyrostu naturalnego aż do lat współczesnych.

Biorąc pod uwagę strukturę społeczno-zawodową (dokonujemy tutaj wyszczególnienia na strukturę według wykształcenia, aktywności zawodowej dla poszczególnych grup społecznych) można stwierdzić, iż zmieniała się ona razem ze zmianami polityczno-gospodarczymi. Dla państwa zdecydowanie korzystniej jest mieć społeczeństwo wykształcone, co umożliwi większe zmiany społeczno-gospodarcze, jest potencjałem eksportowym bardzo cennym. W Polsce następuje wzrost wykształcenia społeczeństwa, zwłaszcza osób z wyższym wykształceniem. Na terenie Polski najwięcej jest publicznych szkół ale ostatnie lata przyniosły wzrost szkół prywatnych, zarówno na szczeblu edukacji podstawowej, jak i wyższym. Stan na rok 2002 pokazuje, że liczba osób z wyższym wykształceniem to około 10% ogółu osób powyżej 15 lat; więcej osób z wyższym wykształceniem jest w miastach. Odpowiednio osoby z wykształceniem średnim to 32%, zasadniczym zawodowym — 24%, podstawowym — 28 %, niepełnym — 4%. Jako ciekawostkę można podać fakt, iż więcej jest wykształconych kobiet niż mężczyzn, co ma związek z niezależnością kobiet i wzrostem ich aktywności zawodowej.

Struktura zawodowa ludności to osoby w wieku produkcyjnym, między 18 a 65 rokiem życia; ludność czynna zawodowo to pracujący oraz bezrobotni szukający pracy; ludność bierna zawodowo to osoby, które pobierają naukę, są na rencie lub emeryturze, bezrobotni, którzy nie szukają pracy, wszyscy spełniają w/w kryterium wieku. Według danych na rok 2003 w Polsce było 56,3% ludności aktywnej zawodowo, zaś pozostałe 43,7% to ludność bierna zawodowo. Osoby pracujące w Polsce są zatrudnione w trzech sektorach gospodarki: przemyśle, usługach i rolnictwie. Zasadą jest, że im kraj bogatszy o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego, tym więcej ludzi pracuje w sektorze usług, a mniej w sektorze rolnictwa. Dla Polski sektor rolnictwa to rząd wielkości 24%, czyli bardzo wysoki w porównaniu z krajami Europy Zachodniej. Świadczy to o braku innych dostępnych miejsc pracy dla osób zajmujących się gospodarką rolną i średnim rozwoju gospodarki. Sektor przemysłu skupia w Polsce blisko 28% zatrudnionych; odnotowuje się tendencję spadkową, w stosunku do lat 80. Ma to związek z postępującą restrukturyzacją, wprowadzaniem nowych technologii produkcyjnych czy prywatyzacją, przez co zmniejsza się  liczba oferowanych miejsc pracy. Współcześnie w Polsce najwięcej zatrudnia osób jest zatrudnionych w sektorze usług — blisko 48% ogółu, tutaj zatrudnienie ciągle wzrasta. Na terenie naszego kraju zatrudnienie w poszczególnych sektorach gospodarki jest zróżnicowane w zależności od regionu; województwa słabiej rozwinięte, takie jak: podkarpackie, świętokrzyskie, podlaskie mają znaczny odsetek ludności zatrudnionej w sektorze rolnictwa — około 45% (sprzyja temu dobra gleba i rozdrobienie gospodarstw rolnych, brak dużych zakładów przemysłowych czy złóż surowców mineralnych), usługi to zaledwie 30%. Województwa Polski o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego to dolnośląskie, śląskie, zachodniopomorskie — tutaj dominuje zatrudnienie w usługach blisko 50%, zaś w rolnictwie zaledwie 20%. Podobnie w województwie mazowieckim, sektor usług daje miejsca pracy największej liczbie osób (Warszawa jako stolica pełni funkcje administracyjne). Uwzględniając zatrudnienie w sektorach pod względem własności to w Polsce przeważa sektor prywatny — około 70%, a pozostałe 30% to sektor publiczny.

Jako bardzo ważny problem społeczny określa się zjawisko bezrobocia, określany przez tzw. stopę bezrobocia — stosunek liczby bezrobotnych do ogółu ludności czynnej zawodowo wyrażony w procentach. Bezrobocie (określane w ten sposób) pojawiło się w XX wieku, gdy wprowadzano gospodarkę wolnorynkową, a to wiązało się z ograniczeniem miejsc pracy w przemyśle i usługach. Ponadto zaczęto wprowadzić nową organizację pracy i nowe technologie, które nie wymagały tak wielu rąk do pracy. Bezrobocie w Polsce zmieniało się na przestrzeni lat jak w/w elementy tworzące strukturę ludności, było i jest nadal zróżnicowane według regionów. Generalna zasada jest taka, ze bezrobocie jest wysokie w tych województwach czy regionach, gdzie likwidacji uległy duże zakłady przemysłowe i PGR-y. Taka sytuacja dotknęła w latach 90-tych województwa warmińsko-mazurskie, podlaskie, zachodniopomorskie. Z kolei niskie bezrobocie jest w województwach z rozwiniętym sektorem usług, istniejącymi zakładami przemysłowymi.

Współcześnie stopa bezrobocia w Polsce kształtuje się na poziomie 12%; ostatnie lata wahadłowo przynosiły wzrosty i spadki liczby bezrobotnych osób. Najniższa stopa bezrobocia jest w województwie mazowieckim, śląskim i dolnośląskim, zaś najwyższa podobnie jak w minionych latach to województwo świętokrzyskim, podlaskim, zachodniopomorskim. Na stopę bezrobocia ma wpływ poziom wykształcenia, stąd też najwięcej bezrobotnych to ludzie z wykształceniem podstawowym, zaś najłatwiej znaleźć pracę osobom z wyższym wykształceniem. Brak pracy i nasilająca się bezradność ludzi powoduje wzrost przestępczości, alkoholizmu i patologii społecznych