Światowe gospodarki

Gospodarka światowa to system trwałych powiązań ekonomicznych, wyłączających gospodarki narodowe poszczególnych krajów w procesy produkcji i wymiany o zasięgu globalnym. Zasadniczą rolę w kształtowaniu się gospodarki światowej odegrała rewolucja przemysłowa w drugiej połowie XVIII wieku i rewolucja transportowa w XIX wieku. W ich rezultacie, w latach 1820 – 1900, światowa produkcja przemysłowa zwiększyła się prawie 29 razy, natomiast handel światowy 31 razy. W 1870 roku prawie 32% światowej produkcji przemysłowej i 38% światowego eksportu przypadało na Wielką Brytanię. W 1913 roku zmniejszył się na rzecz Stanów Zjednoczonych i Niemiec.

Wiek XIX zapoczątkował trwający do czasów współczesnych okres ogromnych zmian politycznych, społecznych i ekonomicznych, prowadzących do przebudowy struktury gospodarki światowej. Ich podstawę stanowiły: następstwa I wojny światowej, rewolucja w Rosji i drugiej wojny światowej, współzawodnictwo ekonomiczne, militarne i ideologiczne krajów kapitalistycznych i socjalistycznych, dekolonizacja, upadek rządów komunistycznych w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, rozpad państw wielonarodowościowych (Związku radzieckiego, Jugosławii, Czechosłowacji) oraz współczesna rewolucja naukowo – techniczna. Zmiany te umocniły pozycję krajów rozwiniętych w gospodarce światowej, których udział w 1995 roku w produkcji globalnej wynosił 56%, natomiast w eksporcie światowym – 72%. Równocześnie wśród krajów rozwijających się umocniła się pozycja krajów Azji Południowo – Wschodniej, najpierw Korei Południowej, Hongkongu, Singapuru i Tajwanu, a następnie Malezji, Indonezji, Tajlandii i Filipin – nowo uprzemysłowionych krajów azjatyckich. W 1995 roku udział Korei Południowej, Hongkongu, Singapuru i Tajwanu w produkcji globalnej krajów rozwijających się wynosi 10%, natomiast w ich eksporcie 33%.

Szybki wzrost gospodarczy tej grupy krajów był rezultatem zarówno stworzenia w nich systemu mechanizmów ekonomicznych, odpowiadających mechanizmom gospodarki światowej, oraz realizacji przez nie strategii gospodarki otwartej, jak również rezultatem skuteczności interwencjonizmu państwowego, dostosowanego do zmieniającej się sytuacji w gospodarce światowej.

Znaczącą role odegrała umiejętna adaptacja do współczesnego systemu produkcji wielkoprzemysłowej, cech osobowych ludzi ukształtowanych przez „kulturę ryżową” w powiązaniu z tradycją konfucjańską (pracowitość, dokładność, cierpliwość, posłuszeństwo, zdolności manualne, dążenie do samodzielności w prowadzeniu działalności gospodarczej, ambicje kształcenia się i podnoszenia kwalifikacji).

Kraje Azji Południowo – Wschodniej i Wschodniej staja się coraz w większym stopniu „lokomotywą” gospodarki światowej, przesuwając jej centrum w kierunku północnego Pacyfiku. Jest to zgodne z tezą, którą sformułował A. Toynbee, o przemieszczaniu się głównego ośrodka cywilizacji światowej oraz przewidywaniami J. Haya, dotyczącymi Pacyfiku jako „oceanu przyszłości. Przyczyniają się do tego zmiany w gospodarce Chin, które zapoczątkowały reformy w drugiej połowie lat siedemdziesiątych. W pierwszej fazie istotnym ich elementem było utworzenie w południowej części kraju pięciu specjalnych stref ekonomicznych: Shenzhen, Zhuhai, Shantou, Xiamen i Hajnan, w których stworzono korzystne warunki dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych, wprowadzono zasady gospodarki rynkowej, a władzom lokalnym przyznano dużą samodzielność w podejmowaniu decyzji gospodarczych.

W połowie lat dziewięćdziesiątych wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Chinach przekroczyła 200 mld USD. Swoje filie utworzyły tu największe korporacje transportowe świata. Znaczącą role odgrywają również inwestycje zagraniczne finansowane przez Chińczyków mieszkających poza granicami kraju. Dzięki nim udział handlu zagranicznego w produkcji krajowym brutto Chin osiągnął 36%, natomiast udział towarów przetworzonych w eksporcie – 86%. 1 lipca 1997 roku status specjalnego regionu administracyjnego Chin otrzymał Hongkong, który do tego dnia stanowił oddzielną posiadłość brytyjską.

Według opinii współczesnych polityków i ekonomistów, prezentowanych m.in. w ramach powstałego w 1989 roku Forum Współpracy Gospodarczej Azji i Pacyfiku – APEC, rynek azjatycki będzie na przełomie XX i XXI wieku czynnikiem stabilizującym i pobudzającym gospodarkę światową. Opinie te są podtrzymywane pomimo kryzysu finansowego, który dotkną nowo uprzemysłowione kraje azjatyckie.

Umocnienie pozycji krajów rozwiniętych oraz awans nowo uprzemysłowionych krajów) azjatyckich pogłębiły zróżnicowania gospodarcze świata, którego najbardziej syntetycznym miernikiem jest produkt krajowy brutto.

Produkt Krajowy Brutto (PKB) w przeliczeniu na głowę mieszkańca kraju stanowi bardzo ważną / najlepszą ze znanych miarę poziomu rozwoju gospodarczego, a długookresowy wzrost PKB w wielu przypadkach stanowi główny cel polityki gospodarczej, którą prowadzi państwo. Wszelkie inne typowe cele polityki gospodarczej - np. walka z inflacją, dbałość o równowagę budżetową, czy dążenie do ograniczenia deficytu handlowego - mają jedynie charakter krótkookresowy i służą jak najszybszemu długookresowemu wzrostowi PKB.

Współczesny świat charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem poziomu rozwoju gospodarczego, mierzonego poziomem PKB na mieszkańca według parytetu siły nabywczej. Według danych Banku Światowego, w 2004 r. rozpiętość tego miernika w skali świata wynosiła od niecałych 600 USD na mieszkańca Mozambiku do 50 tys. USD na głowę mieszkańca Luksemburga. Była to zatem różnica kilkudziesięciokrotna.

Duże zróżnicowanie pod względem poziomu rozwoju gospodarczego występuje również w Europie, choć oczywiście różnice są tutaj znacznie mniejsze niż w skali świata. Najwyżej rozwiniętym krajem Europy jest Luksemburg, z PKB na mieszkańca według parytetu siły nabywczej bliskim 50 tysięcy USD. Do najuboższych należą natomiast niektóre państwa bałkańskie (Albania, Serbia i Czarnogóra), w których PKB na mieszkańca według parytetu siły nabywczej wynosi 1-2 tys. USD.

Niższe zróżnicowanie poziomu PKB na głowę mieszkańca odnotowuje się wewnątrz Unii Europejskiej. W obecnej Unii 27 państw, Łotwa i Polska - znajdują się na poziomie rozwoju ok. 50% średniej unijnej, podczas gdy Luksemburg ma PKB na mieszkańca ponad dwukrotnie wyższy niż średnio w UE-25. Poziom rozwoju gospodarczego najbardziej rozwiniętych krajów UE jest pięciokrotnie wyższy od poziomu rozwoju najuboższych krajów członkowskich Po rozszerzeniu UE o Rumunię i Bułgarię różnica ta jest już aż sześciokrotna.

We współczesnym świecie obserwujemy duże różnice w poziomie PKB na głowę mieszkańca. Powodem nierównomiernego rozwoju krajów świata jest głównie różna dynamika wzrostu gospodarczego w okresie ostatnich 200 lat. Szacuje się, że jeszcze 200 lat temu poziom rozwoju Indii nie odbiegał wiele od poziomu rozwoju Europy Zachodniej, podczas gdy dzisiaj występuje dziesięciokrotna różnica PKB na głowę mieszkańca między tymi dwoma obszarami. Wzrost PKB na głowę mieszkańca Europy wynosił w ciągu ostatnich 200 lat średnio ok. 1,5% rocznie, zaś wzrost PKB na głowę mieszkańca Indii niecałe 0,5%. Tak pozornie niewielka różnica, kumulująca się przez 200 lat, doprowadziła to potężnych różnic obserwowanych dzisiaj.

Wzrost gospodarczy tych wielkich regionów świata w latach 1960-2000 był bardzo różny. W krajach OECD PKB na głowę mieszkańca rósł w przeciętnym tempie 2,7% rocznie, w Ameryce Łacińskiej 1,6%, w Azji Południowo-Wschodniej aż 4,8%, a w Afryce Subsaharyjskiej zaledwie 0,4% rocznie. To wystarczyło, aby uczynić Czarny Ląd najuboższą częścią świata. Dziś PKB na głowę mieszkańca wynosi tam 2 tys. USD, wobec 28 tys. USD na głowę mieszkańca w krajach OECD. Z kolei PKB na głowę mieszkańca Azji Południowo-Wschodniej wzrósł aż siedmiokrotnie, do poziomu 4 tys. USD, powoli czyniąc z tego regionu jedno z centrów światowej gospodarki.

Teoria ekonomii stara się od dziesięcioleci wyjaśnić przyczyny zróżnicowania długookresowego tempa rozwoju gospodarczego i sformułować zalecenia dla polityki gospodarczej sprzyjające rozwojowi. Przez 40 lat (1945-1985) w ekonomii dominowała teoria egzogenicznego wzrostu, zakładająca, że wzrost gospodarczy jest prostym wynikiem wzrostu nakładów pracy i kapitału produkcyjnego, a postęp naukowo-techniczny nie zależy od prowadzonej polityki gospodarczej. W latach 80-tych zaczęła kształtować się jednak nowa teoria endogenicznego wzrostu, oparta na przekonaniu, że czynniki produkcji (praca i kapitał) mogą być wykorzystywane z różną efektywnością, a tempo, w jakim następuje postęp naukowo-techniczny, zależy od odpowiedniej polityki danego kraju.