Szata roślinna i gleby w Polsce

Szata roślinna w Polsce, podobnie jak fauna wykazuje duże zróżnicowanie, co ma związek różnym klimatem w poszczególnych rejonach Polski i zmiennymi typami gleb. Największe obszary Polski zajmują zbiorowiska leśne, ich rozmieszczenie i gatunki są odzwierciedleniem zmiennego klimatu, i tak:

• w klimacie chłodnym kontynentalnym wykształciły się  lasy iglaste, dominują zwłaszcza w Polsce północno-wschodniej;
• w klimacie morskim rosną drzewa mieszane ale z dominacją drzew iglastych, zwłaszcza rejon pojezierzy, nizin i wyżyn polskich;
• w klimacie górskim spotykamy piętrowość roślinności, a dominują tutaj lasy mieszane i iglaste.

Lasy

Położenie Polski w centralnej części Europy i przejściowość klimatu oznacza,  że przez Polskę biegną granice zasięgów występowania niektórych gatunków drzew. Zatem lasy to podstawowa formacja roślinna Polski. Od zarania państwa polskiego stanowiły ważny element środowiska przyrodniczego (dawały schronienie zwierzynie, dostarczały budulca gospodarce itp.), wówczas zajmowały znaczną część terenów Polski, by obecnie stanowić około 29% powierzchni kraju. Nieliczne kompleksy leśne przetrwały jako naturalne formacje, mało zniekształcone na skutek działalności przemysłowej człowieka, dlatego też objęto lasy częściową ochroną, biorąc pod uwagę ich walory przyrodnicze. Rozmieszczenie kompleksów leśnych na terytorium Polski jest nierównomierne, najwięcej lasów znajduje się na obszarze województwa lubuskiego – blisko 40%, zaś najmniej na obszarze województwa łódzkiego – 20 %.

Jako największe kompleksy leśne Polski należy wymienić m.in.: Puszczę Karpacką, Puszczę Sandomierską, Bory Stobrawskie, Puszczę Solską, Puszczę Świętokrzyską, Puszczę Pilicką, Puszczę Białowieską, Puszczę Augustowską, Puszczę Knyszyńską, Puszczę Kurpiowską, Puszczę Romincką, Puszczę Bydgoską, Puszczę Drawską, Bory Tucholskie, Puszczę Kampinoską, Bory Dolnośląskie.

Typy lasów porastających terytorium Polski to: bory, olsy, łęgi, grądy, buczyny; oto charakterystyka poszczególnych rodzajów zbiorowisk leśnych;

bory sosnowe (stanowią około 50% powierzchni lasów w Polsce, rosną na podłożu ubogim w związki mineralne, zakwaszonym, drzewa mają smukłe pnie i wysokie korony drzew; jako typowe rośliny spotykamy jałowiec, sosnę zwyczajną, mchy i porosty jako runo leśne; występują na obszarze całej Polski, na przykład pojezierza, Bory Tucholskie, Puszcza Białowieska, pobrzeża)

bory mieszane (lasy mieszane z bogatą ściółką leśną, rosną na kwaśnych glebach; typowe rośliny to: sosna, dąb, osika, lipa, topola, brzoza, jodła, leszczyna, kalina , jarzębina, borówka czarna, konwalia; spotykane na obszarze całej Polski, zwykle na piaskach, na przykład Puszcza Augustowska, Puszcza Borecka, Nizina Wielkopolska, Pojezierze Mazurskie)

grądy (lasy liściaste, występuje podszyt i runo leśne, mocno przekształcone przez człowieka, typowe rośliny to; dąb, grąd, klon, lipa drobnolistna, jodła, brzoza, leszczyna, czosnek niedźwiedzi, zawilce;  spotykane w całej Polsce, na przykład na Wyżynie Małopolskiej, Nizinie Śląskiej)

buczyny (lasy liściaste i mieszane spotykane na terenach wilgotnych; typowa roślinność to: buk, lipa drobnolistna, dąb, buk, mchy, żywiec cebulkowy, zawilec gajowy; występują w górach-Karpaty –buczyna karpacka i Sudetach-buczyna sudecka)

łęgi (wielogatunkowe lasy liściaste, rosną na żyznych glebach, często na terenach podmokłych, dosyć mocno przekształcone przez człowieka; dominują tutaj: wierzba, topola, dąb, wiąz, czarny bez, fiołek błotny, nawłoć, trzmielina, pokrzywa zwyczajna; występują w dolinach rzecznych, na przykład dolina Wisły, Sanu)

olsy (porastają tereny bagienne, z wysokim poziomem wód gruntowych, gatunki roślin to: olsza czarna, brzoza, sosna pospolita, kalina kolorowa, wierzby, chmiel zwyczajny, rzęsa drobna, turzyce, kaganiec żółty czy pępawa błotna; występują w dolinach rzecznych, nad brzegiem jezior, na przykład w Biebrzańskim Parku Narodowym czy Poleskim Parku Narodowym).

Procentowo najwięcej drzew jest iglastych - około 76%( dominuje sosna-69 %, świerk- 5%
i inne) a pozostałe 23% to drzewa liściaste (dominuje dąb - ok.7 %, buk - 5%, olcha - 4% i inne).

Oprócz formacji leśnych na obszarze polski występują również inne zbiorowiska roślinne:

• roślinność wydm nadmorskich (spotykana na podłożu  ubogim w związki mineralne, na glebach inicjalnych, jako typowe rośliny tej formacji zaliczamy turzycę, mikołajka nadmorskiego, piaskownicę; występują na wybrzeżu morskim)
• roślinność wydm śródlądowych (na podłożu nieco bardziej zasobnym w sole mineralne, typowe rośliny to szczotlicha siwa-sztucznie nasadzana; spotykane w dolinach rzek, czy na wzgórzach sandrowych)
• roślinność wodna (zaliczamy tutaj roślinność pływającą i zanurzoną w wodzie, typowe formacje to: palka wodna, rzęsa wodna, grzybień biały, strzałka wodna, rogatek, turzyce trzcina zwyczajna; występuje w wodach stojących, meandrach, nad brzegami jezior)
• roślinność torfowiskowa (występują na torfowiskach, nad brzegami jezior, w dolinach rzecznych; typowe rośliny to: mchy torfowe, rosiczka okrągłolistna, wełnianka wąskolistna)
• torfowiska pośrednie (mchy torfowe, żurawina błotna, miłek wiosenny, ostnice, torfowiska wysokie; roślinność typowa dla stepów).

Na obszarze Polski występują również gatunki roślin endemicznych (spotykane tylko na określonym obszarze) i reliktowych (jako pozostałości po dawnych epokach geologicznych); jako endemity możemy wymienić m.in.: modrzew polski, złocień Zawadzkiego, warzuchę tatrzańską, ostróżkę tatrzańską, tulię krakowską, z kolei jako relikty m.in.: goździk leśny, wierzba lapońska, brzoza karłowata, dębik ośmiopłatkowy, skalnica tatrzańska.

Na terenach górskich występują piętra roślinne, wyodrębnione na skutek różnic wysokości i klimatu, podłoża. Poza tym ekspozycja stoków w kierunku Słońca, sprawia, ze następuje przesunięcie granicy piętra roślinnego wyżej niż na stokach pozbawionych dostawy promieni słonecznych. Im wyżej do góry, tym profil glebowy mniej wykształcony i roślinność karłowata oraz spadek temperatury. Idąc od podnóża góry występuje (na przykładzie Tatr):

• przedgórze (lasy liściaste, wysokości n. p. m. między 200-500 metrów),
• regiel dolny (lasy mieszane, wysokości n. p. m. między 500-1100 metrów),
• regiel górny (lasy świerkowe, wysokości n. p. m. między 1100-1500 metrów),
• kosodrzewina (wysokości n. p. m. między 1500-1900 metrów),
• hale(wysokości n. p. m. między 1900-2200 metrów),
• turnie(wysokości n. p. m. między 2200-szczytu).

Gleby

Gleba to wierzchnia warstwa litosfery, ukształtowana na skutek oddziaływania czynników glebotwórczych, takich jak: klimat, skała macierzysta, rzeźba terenu, czas, roślinność, woda, działalność człowieka. Rozmieszczenie gleb na obszarze Polski jest zróżnicowane, najwięcej mamy gleb średniej klasy, zaś stosunkowo niewiele gleb bardzo dobrych. Żyzność danego typu gleby określmy na podstawie zawartości substancji mineralnych( próchnicy), im więcej związków mineralnych tym lepsza bonitacyjnie gleba. W Polsce gleby są w przeważającej mierze młode, co znaczy ze początki wykształcania się profili glebowych miały miejsce po ustąpieniu lądolodu w czwartorzędzie. W zależności od podłoża i działania organizmów żywych tworzyły się różne gleby; dla przykładu pod lasami liściastymi tworzyły się gleby brunatne, zaś pod lasami iglastymi w środowisku kwaśnym-gleby bielicowe.

Typowe gleby spotykane na obszarze Polski to( uwzględniając klasyfikację ONZ i polskie nazwy):

• podsole (bielicowe)
• regosole (występują na skałach luźnych)
• rankery (gleba słabo wykształcona, na terenach górskich)
• litosole (spotykane na skałach twardych)
• leptosole (tzw. gleby inicjalne)
• kambisole (gleby brunatne)
• luwisole (gleby płowe)
• chernozens (czarnoziemy)
• fluwisole (gleby rzeczne, mady)
• histosole (gleby bagienne, zabagnione, glejowe)
• anthrosole (gleby antropogeniczne, dzielimy na urbisole i hotizole).

Charakteryzując podstawowe typy gleb i rejony ich występowania można określić jako:

gleby inicjalne (zajmują 1% powierzchni Polski, spotykane przeważnie w górach, na wydmach, terenach objętych rekultywacją; nie mają wykształconego profilu glebowego, mało żyzne, niewiele materii organicznej)

gleby bielicowe (zajmują 25% powierzchni Polski, spotykane pod lasami iglastymi na piaskach, głównie w środkowej i północnej części kraju; zaliczane do gleb strefowych, mało próchnicy, odczyn kwaśny, mało żyzne)

gleby brunatne (zajmują 51% powierzchni kraju, spotykane na lessach i glinach; żyzne, bogate w składniki mineralne)

gleby płowe (zajmują 5% powierzchni Polski, spotykane na obszarach polodowcowych pod lasami liściastymi i mieszanymi, zwłaszcza w północnej i środkowej Polsce; silnie zakwaszone, średnio żyzne)

czarnoziemy (zajmują 1% powierzchni kraju, najżyźniejsze gleby, powstają na skałach lessowych pod roślinnością trawiastą, duża warstwa próchnicy; występują w rejonie: Przemyśla, Sandomierza, Jarosławia, na Wyżynie Lubelskiej, na Wyżynie Kielecko-Sandomierskiej, , w okolicach Krakowa- Proszowice, na Opolszczyźnie-Prudnik, Głubczyce)

czarne ziemie (zajmują 1% powierzchni Polski, są zabagnione, maja dużo próchnicy, występują na Pojezierzu Kujawskim, na Nizinie Szczecińskiej, na Nizinie Mazowieckiej i na Nizinie Śląskiej)

gleby bagienne (mułowe i torfowe, zajmują 9% powierzchni Polski; powstają na skutek nagromadzenia szczątków roślinnych przy dużej wilgotności podłoża i małym dostępie tlenu; aby nadawały się do wykorzystania przez człowieka wymagają melioracji i nawożenia, spotykane w rejonie: dolin rzecznych, Biebrzy, Narwi, Odry, Warty, na Polesiu Lubelskim)

mady (inaczej gleby rzeczne) razem z madami morskimi (marsze) zajmują 5% powierzchni kraju, są bardzo żyzne , powstają z osadów morskich bądź rzecznych, bogate w związki mineralne; spotykane w dolinach rzecznych, na Żuławach Wiślanych-bardzo urodzajna kraina Polski, która dzięki położeniu w delcie Wisły i dużej ilości gleb aluwialnych jest uznawana za rejon uprawy pszenicy)

rędziny (zajmują 1% powierzchni Polski, spotykane na wyżynach, także w Tatrach,
w Niecce Nidy; powstają na skałach wapiennych - gipsy, dolomity, margle- są glebami żyznymi, ale dosyć trudnymi w uprawie)

gleby antropogeniczne (stanowią 1% powierzchni kraju; są bardzo silnie przekształcone przez człowieka, występują na obszarach uprzemysłowionych, także w ogrodach, parkach miejskich; dzielimy na tzw. urbanoziemy, powstają przez nawożenie i zabiegi agrotechniczne oraz tzw. industroziemy, powstają na terenach zdegradowanych na skutek prowadzonej działalności przemysłowej, zawierają związki kadmu, ołowiu, azbestu-szkodliwe dla człowieka).

Na obszarze Polski dominują gleby średniej jakości, zaś gleby żyzne występują w następujących rejonach: Nizina Śląska, Wyżyna Lubelska, Wyżyna Sandomierska, Żuławy Wiślane, z kolei najsłabsze gleby występują na terenach górskich. Problemem jest postępujący proces stepowienia gleb, czyli utrata wartości rolniczych, na skutek zbyt intensywnej gospodarki. Ponadto silna erozja (niszczenie warstwy gleby), zarówno wietrzna (wywiewanie) jak i wodna (spłukiwanie), sprawia, ze blisko 20% gleb ulega temu procesowi.

Klasyfikacja bonitacyjna gleb w Polsce przedstawia się następująco:

• klasa 1,najlepsza (to czarnoziemy, mady, rędziny, gleby brunatne powstałe na lessach; zajmują 0,5% powierzchni Polski)
• klasa 2, bardzo dobra( podobne gleby jw., również gleby płowe; zajmują 3,2% powierzchni Polski)
• klasa 3, dobra( gleby płowe, brunatne, niektóre rędziny, czarnoziemy-ale zdegradowane; stanowią 23,7% powierzchni Polski)
• klasa 4, średnia( gleby bielicowe, płowe, brunatne, rędziny; stanowią 39,3% powierzchni Polski)
• klasa 5, słaba(gleby bielicowe, płowe, rdzawe, brunatne, rędziny, gleby górskie, stanowią 20,8% powierzchni Polski)
• klasa 6, najsłabsza( gleby inicjalne, rdzawe, bielicowe, piaszczyste; stanowią 12,5% powierzchni Polski).