Uwarunkowania geograficzne wpływające na stan zdrowia ludności

Definicja zdrowia według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), określa tym mianem stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego. Zdrowie nie musi objawiać się jedynie brakiem choroby. Chorobę WHO definiuje, jako odwrotność stanu zdrowia danego człowieka. Uwzględniając tak mało precyzyjną definicję można stwierdzić, że wszelkie analizy statystyczne dotyczące stanu zdrowia mieszkańców danego obszaru są bardzo trudne. Podstawowy podział chorób opiera się o przyczynę występowania danej choroby i przedstawia się następująco:

• Choroby zakaźne: rozwijające się w wyniku zakażenia organizmu, oraz przełamania jego odporności. (np. grypa, AIDS, odra, ospa, różyczka, świnka, żółtaczka, gużlica). Głównymi przyczynami chorób zakaźnych jest obecność bakterii, wirusów, czy grzybów
• Nowotwory, w których następują patologiczne podziały komórek (nowotwór złośliwy, nowotwór łagodny). Występowanie nowotworów ma często podłoże dziedziczne.
• Choroby układu nerwowego (np. migrena, padaczka, udar mózgu)
• Choroby układu krążenia, związane z nieprawidłowym funkcjonowaniem serca, bądź naczyń krwionośnych (np. arytmia, miażdżyca, nadciśnienie tętnicze)
• Choroby układu pokarmowego (np. biegunka, cholera, zapalenie jelit)
• Nerwice: (np. nerwica depresyjna, nerwica natręctw, anoreksja)
• Choroby cywilizacyjne, globalnie szerzące się, powszechnie znane choroby, spowodowane rozwojem cywilizacji (np. cukrzyca, depresja,  nerwica, otyłość, alkoholizm, czy anoreksja)

Według szacunków ONZ rocznie w krajach rozwijających się w wyniku chorób związanych z zanieczyszczeniem wody i powietrza umiera około 5-6 milionów ludzi. Ponad 40 % wszystkich chorób wywołanych przez zanieczyszczenia środowiska przypada na dzieci w wieku poniżej piątego roku życia mimo, że stanowią one zaledwie około 10 % ludności świata. W krajach rozwijających się umiera każdego roku około 11 milionów dzieci w wieku do lat 5. Około 70 % z nich to ofiary chorób przewodu pokarmowego, infekcji dróg oddechowych, malarii, niedożywienia lub odry. Pośrednią przyczyną 25 % ogółu chorób występujących na świecie jest zły stan środowiska przyrodniczego. Dużym problemem w krajach rozwijających się jest wysoki współczynnik chorych na malarię. Choroba ta jest przyczyną śmierci około 1 miliona ludzi rocznie, z czego 70 % stanowią dzieci w wieku do lat 5. Niemal 90 % śmiertelnych przypadków malarii ma miejsce w południowej i środkowej części Afryki. Szacuje się, że malaria powoduje w Afryce straty ekonomiczne przekraczające 12 miliardów dolarów rocznie. W ostatnich latach odnotowuje się także wzrost zachorowań na AIDS i zakażeń wirusem HIV. Szacuje się, że obecnie dotkniętych tą chorobą jest ok. 40 mln osób, z czego 1/3 stanowi ludność w wieku 15 do 24 lat. Około 92 % przypadków zachorowań na HIV/AIDS odnotowano w krajach rozwijających się. Problem ten dotyka głównie kontynentu afrykańskiego. W ostatnich latach zaobserwowano także wzrost zakażeń gruźlicą.

Według danych Głównego Urzędu Statystycznego stan zdrowia mieszkańców Polski w ostatnim czasie poprawił się. Podstawowym wskaźnikiem określającym stan zdrowia ludności jest wskaźnik zachorowalności. Określa on liczbę nowych przypadków zachorowań zarejestrowanych w określonym czasie w stosunku do liczby ludności. Od połowy lat osiemdziesiątych intensywność umieralności w Polsce powodowana nowotworami złośliwymi jest bardzo wysoka i stale rośnie. Polska wciąż należy do krajów europejskich o wysokim poziomie zachorowalności na gruźlicę. Bardzo wysoki jest także odsetek Polaków chorujących na nadciśnienie tętnicze. Na choroby serca cierpi co siódma dorosła Polka i prawie co dziesiąty Polak. Od kilku lat utrzymuje się niski wskaźnik zachorowalności polaków na AIDS.

Geograficzne uwarunkowania wpływające na stan zdrowia

Istnieje wiele przyczyn powstawania chorób. Ważnymi czynnikami wpływającymi na stan zdrowia ludności są procesy, których przedmiotem badań zajmuje się geografia. Niektóre z tych zjawisk mają jedynie charakter pośredni przy wystąpieniu danej choroby. Czynnikiem, który niewątpliwie wpływa na stan zdrowia ludności są procesy klimatyczne. Różne typy klimatów odgrywają odmienną rolę w procesie kształtowania zdrowia człowieka. Warunki klimatyczne mogą być przyczyną występowania przeziębień, angin, nieżytów nosa, zapaleń oskrzeli, stanów płuc oraz dolnych dróg oddechowych, moczowych, sprzyja omdleniom w gorące dni, oparzeniom pierwszego lub drugiego stopnia, podwyższeniu ciśnienia tętniczego krwi w zależności od położenia geograficznego, zmianom zakrzepowym żył w przypadku oziębienia lub przemęczenia kończyn. Warunki klimatyczne powodują także rozwój określonego typu bakterii i wirusów. Na obszarach równikowych rozpowszechnione są tzw. choroby tropikalne. Zakażenie odbywa się najczęściej poprzez kontakt z różnymi gatunkami stawonogów, bądź drogą kropelkową. Bardzo powszechnymi chorobami występującymi w krajach tropikalnych są: malaria, gorączka krwotoczna, dur brzuszny, czerwonka, tężec, czy żółtaczka.

Długotrwała ekspozycja ciała na promieniowanie słoneczne jest także bardzo szkodliwa dla zdrowia. Do mniej groźnych skutków należy wysuszenie, zrogowacenie i przebarwienia skóry, przedwczesne jej starzenie, oparzenia, czy osłabienie odporności organizmu (opryszczki, skłonności do przeziębień). Intensywne opalanie prowadzi do udaru słonecznego a także do nowotworów oczu, oraz zaćmy. Do najgroźniejszych skutków działania promieniowania słonecznego na skórę ludzką  należy uszkodzenie DNA jądra komórek skóry prowadzące do nowotworów skóry i czerniaków. W Australii zaobserwowano w ostatnich latach wzrost liczby zachorowań na raka skóry. Jako przyczynę takiego stanu rzeczy podaje się ubytek warstwy ozonowej.

Negatywne reakcje wywołuje także pogoda bezsłoneczna. Zwłaszcza jeżeli utrzymuje się ona przez dłuższy okres w jesieni i ziemie.  Taki stan sprzyja nastrojowi melancholii i rozdrażnienia a nawet tzw. depresji zimowej. Jest to dolegliwość na którą zapadają na ogół mieszkańcy krajów półkuli północnej. Według szacunków około 1 milion Brytyjczyków cierpi rocznie z powodu depresji zimowej (w Polsce problem ten dotyka ok. 3- 4 % ludności). Przyczyną depresji zimowej są zmiany biochemiczne zachodzące w mózgu. (większa produkcja melatoniny przy braku promieniowania słonecznego niż w dniach słonecznych).   Zauważono również w tym czasie zmniejszoną odporność organizmu na infekcje. Powietrze atmosferyczne jest komponentem środowiska zewnętrznego, odgrywa ono również istotną rolę w procesie kształtowania zdrowia człowieka. Skład powietrza, stopień jego zanieczyszczenia, ciśnienie, oraz wilgotność są ważnymi elementami wymiany gazowej. Wszystkie zaburzenia właściwego dotlenienia organizmu wynikają z niekorzystnego składu powietrza atmosferycznego i wpływają na upośledzenie fizjologicznych czynności człowieka, a więc tym samym sprzyjają jego stanom chorobowym Za zanieczyszczenie powietrza przyjmuje się każdą substancję stałą, ciekłą lub gazową, której stężenie jest większe od zawartości naturalnej. Pod względem pochodzenia, zanieczyszczenia powietrza można podzielić na naturalne i sztuczne (powstałe w wyniku działalności człowieka). Poważnym problemem dla zdrowia organizmu jest wysokie stężenie dwutlenku siarki w atmosferze. Związek ten pochłaniany jest przez górne odcinki dróg oddechowych, a z nich dostaje się do krwioobiegu. Wysokie stężenie SO2 w powietrzu będące wynikiem procesu spalania może być przyczyną przewlekłego zapalenia oskrzeli, zaostrzenia chorób układu krążenia, zmniejszonej odporności płuc na infekcje. Zachorowania mogą przebiegać gwałtownie szczególnie wśród ludzi starszych i dzieci. Dwutlenek siarki jest głównym składnikiem smogu. Może on utrzymywać się nawet przez kilka dni, a stężenia zanieczyszczeń mogą być w takiej sytuacji 30-krotnie wyższe od stężenia średniorocznego. Silny smog zaobserwowany w Londynie w grudniu 1952 r. obecny był przez dwa tygodnie. Liczba zgonów w tym okresie zwiększyła się o 4 tysiące w stosunku do wartości przeciętnej.  Innym związkiem wpływającym niekorzystnie na stan zdrowia jest dwutlenek azotu. Gaz ten przedostaje się do atmosfery w wyniku procesów naturalnych, bądź też na skutek działalności człowieka. Wysokie stężenie dwutlenku azotu odnotowuje się na obszarach aktywności wulkanicznej. Największym antropogenicznym źródłem tlenków azotu jest energetyka  utlenianie paliw kopalnych w wysokiej temperaturze, oraz spaliny silników samochodowych. U człowieka, a w szczególności u dzieci i osób starszych, dwutlenek azotu atakuje układ oddechowy powodując  osłabienie  funkcji obronnych płuc zaburzenia wentylacji, mniejsze nasycenie krwi tlenem i obniżenie zdolności samooczyszczania dróg oddechowych. Wysokie stężenie tego związku w powietrzu powoduje wzrost zachorowalności na choroby układu oddechowego. Powstaje w wyniku spalania paliw, a w szczególności niecałkowitego spalania węgla w paleniskach domowych. Źródłem tlenku węgla są także spaliny samochodowe, zawiera go również dym tytoniowy. Tlenek węgla jest najczęstszą przyczyną zatruć śmiertelnych. Gaz ten łączy się z hemoglobiną która traci w ten sposób zdolność do pobierania tlenu. Zmiany w natlenianiu krwi powodują zaburzenia układu nerwowego i układu krążenia, objawiające się mniejszą wydolnością manualną oraz  spadkiem ogólnej sprawności psychicznej. Wdychanie przez co najmniej 1 godzinę powietrza, w którym stężenie tlenku węgla wynosi powyżej 0,1%  może spowodować utratę przytomności a nawet zgon. Innym związkiem, którego nadmiar w atmosferze wpływa niekorzystnie na funkcjonowanie człowieka jest ozon. (O3). Powstaje on na skutek utleniania tlenków azotu, węgla, bądź metanu. Gaz ten uwalniany jest także podczas wyładowań atmosferycznych. Wpływ ozonu troposferycznego na zdrowie człowieka, roślinność i materiały jest negatywny. Podwyższone stężenie ozonu może wywoływać zaburzenia funkcji układu oddechowego takie jak: kaszel, ograniczenie zdolności do głębokiego oddychania i wchłaniania tlenu, nasilenie objawów astmy, zapalenie płuc a także podrażnienie oczu i bóle głowy. Ozon jest także podstawowym składnikiem smogu fotochemicznego występującego głównie latem w miastach o dużym natężeniu ruchu samochodowego. Jednym z najgroźniejszych funkcjonowania organizmów ludzi i zwierząt zanieczyszczeń środowiska jest kadm. Związek ten emitowany jest do atmosfery w wyniku działalności przemysłu metalurgicznego. Kadm przedostaje się do organizmu człowieka drogą pokarmową poprzez zanieczyszczone pożywienie i drogą oddechową. Gromadzi się w nerkach i wątrobie oraz w kościach. Związek ten wpływa szkodliwie na układ immunologiczny, nerwowy i krwionośny.

Niekorzystnie na stan zdrowia ludności może także wpływać wiejący wiatr. Silny wiatr towarzyszy pogodzie związanej z przemieszczaniem frontów atmosferycznych i szybkimi zmianami ciśnienia występuje często na obszarach górskich. W czasie występowania tego typu ruchów powietrza obserwuje się u ludzi wrażliwych zespół reakcji zwanych „chorobą fenową". Przejawia się ona wzmożoną pobudliwością fizyczną i psychiczną, oraz zaostrzeniem procesów chorobowych takich jak zaburzenia układu krążenia, zaburzenia równowagi układu nerwowego w tym: niepokojem, ogólnym osłabieniem, uczuciem lęku, bólami głowy, skłonnością do depresji, a nawet samobójstw.

Gleba także w sposób pośredni posiada zdolność wpływania na zdrowie człowieka, poprzez warunkowanie wartości odżywczych produktów roślinnych, jak również wody. Żywność, która rozwinęła się na zanieczyszczonych glebach może być przyczyną występowania różnego typu chorób układu pokarmowego.

Bardzo ważnym warunkiem właściwego stanu zdrowia ludności naszej planety jest dostarczenie organizmowi odpowiedniej ilości składników odżywczych, wyrażające się poprzez odpowiednie odżywianie. Istnieją jednak znaczne dysproporcje w poziomie odżywiania krajów rozwijających się i wysoko rozwiniętych. Według szacunków Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) prawie 25 % mieszkańców kuli ziemskiej odżywia się niewłaściwie, w tym około 10 % głoduje. Niedostatek białka w organizmie powoduje występowanie tzw. głodu utajonego, który nie jest odczuwalny, ale osłabia zdolności fizyczne i umysłowe. Istotnym warunkiem prawidłowego odżywiania się jest dostęp do czystej wody. Zanieczyszczona woda jest często źródłem wielu chorób w krajach rozwijających się. W XX wieku poważne klęski głodu dotknęły ludności większości krajów afrykańskich, części Ukrainy, Chin, oraz Korei Północnej. Istotne jest także zachowanie odpowiednich środków higieny podczas posiłków. Według danych ONZ około 37 % mieszkańców naszej planety spożywa żywność palcami, a tylko 16 % posługuje się łyżką i nożem. Ważnym czynnikiem warunkującym stan zdrowia jest także dostęp do usług medycznych. Jest on najmniejszy w krajach rozwijających się. Liczba lekarzy na 10 tys. mieszkańców wynosi w Nigerii 2, natomiast w Austrii ponad 40 (w Polsce ok. 20).

Do określenia poziomu zdrowia mieszkańców świata używa się często wskaźnika, który przedstawia ogólną liczbę lat z chorobą ludności w stosunku do określonej liczby ludności. W ten sposób można przeanalizować stan zdrowia ludności według regionów.

tab

Podstawowymi czynnikami decydującymi o stanie zdrowia społeczeństw jest styl życia. Palenie tytoniu, nadmierne spożycie alkoholu, nieprawidłowe odżywianie, otyłość i brak aktywności fizycznej mają negatywny wpływ na stan zdrowia każdego społeczeństwa. Czynniki geograficzne odgrywają jedynie pośrednią rolę w  kształtowaniu się poziomu zdrowia ludności świata.