Zróżnicowanie środowiska przyrodniczego

Środowisko przyrodnicze to zespół powiązanych ze sobą elementów takich jak: budowa geologiczna, rzeźba terenu, powietrze, wody, gleby, roślinność, oraz świat zwierzęcy. Każdy z tych elementów odznacza się określonymi cechami. Z powodu tego urozmaicenia środowisko przyrodnicze jest zróżnicowane. Nie odnajdziemy w nim dwóch takich samych miejsc. Możemy jednak wyróżnić w nim pewne wspólne, oraz podobne cechy. Można na przykład wyznaczyć zasięg występowania określonego typu gleb. Można też wyróżnić obszar o danej średniej rocznej temperaturze, czy wyznaczyć granicę występowania danej formacji roślinnej. Okazuje się że zasięgi poszczególnych elementów środowiska przyrodniczego są do siebie zbliżone. Na przykład obszary występowania gleb bielicowych i lasów iglastych pokrywają się ze sobą. Tak więc wymienione cechy mogą być ze sobą współzależne. Mówimy wtedy o określonym typie środowiska przyrodniczego, które wyrażone jest powiązaniem tych cech. Działalność człowieka, wprowadzane przez niego zmiany, wytwarzane przedmioty i substancje prowadzą do powstawania środowiska cywilizacyjnego, które często poważnie zakłóca prawidłowe działanie środowiska przyrodniczego. Według różnych poglądów miąższość środowiska przyrodniczego wznosi się od kilkudziesięciu metrów do około 30 km.

Strefowe zróżnicowanie środowiska przyrodniczego

Procesy zachodzące w środowisku przyrodniczym są wynikiem ciągłego obiegu energii i materii na powierzchni naszej planety. Z przestrzeni kosmicznej dociera energia słoneczna, a także niewielkie fragmenty materii międzyplanetarnej. Słońce jest praktycznie jedynym źródłem energii, jaka dociera do powierzchni naszej planety i jej atmosfery. Promieniowanie słoneczne jest przyczyną cyrkulacji powietrza, oraz wód oceanicznych. Nierównomierne nagrzanie różnych fragmentów powierzchni Ziemi wywołuje różnice ciśnienia, oraz temperatury powietrza. Obieg wody w przyrodzie także związany jest z nierównomiernym nagrzaniem naszej planety. Temperatura powietrza, wiatry, fale, oraz prądy morskie są istotnymi czynnikami przekształcającymi rzeźbę powierzchni Ziemi. Skutkiem niejednakowego dopływu energii słonecznej jest strefowe zróżnicowanie środowiska przyrodniczego. Strefowy układ poszczególnych komponentów środowiska przyrodniczego pokrywa się z występowaniem stref klimatycznych.

W strefie klimatu równikowego wybitnie wilgotnego średnia roczna temperatura powietrza wynosi 25- 28°C, natomiast maksymalna 30°C. Dużo ciepła tracone jest na parowanie roślin i gleby. Przebieg temperatury w ciągu roku jest bardzo wyrównany. Roczna amplituda temperatury powietrza nie przekracza 2,5°C. Kąt padania promieni słonecznych praktycznie nie ulega zmianie w ciągu roku. Zmienność temperatury dobowej jest bardzo mała, co jest efektem dużej zawartości pary wodnej w powietrzu. Sumy opadów w poszczególnych miesiącach są podobne. Średnie roczne sumy opadów w strefie równikowej wynosi 2500- 300 mm, choć w niektórych miejscach mogą one być dwukrotnie wyższe. Ciśnienie atmosferyczne jest niskie. W strefie tej, występują wilgotne, zawsze zielone lasy równikowe, pod którymi rozwinęły się żółtozioziemy, czerwonoziemy, jak również gleby laterytowe. Las ten jest różnorodny gatunkowo, lecz monotonny. W lasach równikowych występuje połowa wszystkich gatunków roślin naszej planety. Roślinność lasu tworzy układ wielowarstwowy, a najwyższa warstwa sięga do  40- 50 metrów. Świat zwierzęcy tej strefy dostosowuje się do warunków roślinnych. Zwierzęta, które w strefie umiarkowanej żyją w wodzie w strefie równikowej żyją na lądzie (np. żaby, skorupiaki, czy pijawki). W strefach klimatu podrównikowego występują różne typy lasów lub sawann oraz duża różnorodność gleb, np. czerwone laterytowe, czarne tropikalne. W klimacie monsunowym tej strefy i przy dłuższej porze suchej występują lasy zrzucające liście w porze suchej, a pod nimi tworzą się czerwone gleby laterytowe. W miarę dalszego zmniejszania się opadów i większej ich nieregularności, lasy stają się coraz niższe i rzadsze. Przy niskich i nieregularnych opadach lasy te przechodzą w kolczaste zarośla. Sawannę, formację charakterystyczną dla strefy podrównikowej, porastają przede wszystkim różne gatunki traw i roślin zielnych oraz mniej liczne gatunki drzew i krzewów, które rosną pojedynczo, grupami lub tworzą zagajniki. W miarę jak roczne sumy opadów maleją, sawanny zmieniają się od wysokich i wilgotnych, przez niskie, do ciernistych pustynnych. Gleby tej strefy są użytkowane rolniczo, zazwyczaj ekstensywnie, pod uprawę ryżu, trzciny cukrowej, manioku, kawy, bananów, ananasów, czy bawełny.

W klimacie zwrotnikowym skrajnie suchym występują pustynie o bardzo skąpej roślinności, nigdzie nie tworzącej zwartej pokrywy. Pustynie stanowią ok. 4 mln km2, co stanowi 1/3 powierzchni lądowej. Podstawową przyczyną powstawania pustyń jest cyrkulacja atmosferyczna. Na równiku silnie ogrzane powietrze unosi się i przemieszcza się ku zwrotnikom, gdzie następnie osiada. Istotnym czynnikiem jest także odległość od oceanów. Im dalej od wielkich zbiorników wodnych, tym większy kontynentalizm klimatu, a więc i mniej opadów atmosferycznych.. Na pustyniach najczęściej nie występują gleby lub są to gleby bardzo prymitywne, czasem zasolone. Najczęściej są to gleby laterytowe. Rośliny występujące w tej strefie są przystosowane do suchych warunków. Występują tutaj kserofity, sukulenty, oraz rośliny efemeryczne. W strefie zwrotnikowej można oberwać bolsony. Są to bezodpływowe kotliny pochodzenia tektonicznego, których część centralną zajmuje słone jezioro.

W strefie podzwrotnikowej, w warunkach klimatu śródziemnomorskiego, typową roślinnością są twardolistne lasy i zarośla, przez cały rok zielone, które rosną na glebach cynamonowych. Charakterystycznymi roślinami są tu: oliwka, dąb korkowy, sosna śródziemnomorska, palmy, krzewy laurowe, bukszpany, czy oleandry. Zniszczone lasy dębowe, charakterystyczne dla tej strefy, zostały zastąpione przez twardolistne zarośla. W strefie podzwrotnikowej uprawia się winorośl, oliwki, a także rośliny cytrusowe. W klimacie monsunowym tej strefy występują bujne lasy monsunowe z licznymi stale zielonymi gatunkami. W podszyciu rosną liczne krzewy i gęste bambusy.

W strefach klimatu umiarkowanego ciepłego w zasięgu klimatu morskiego występują lasy liściaste zrzucające liście na zimę i lasy mieszane na glebach brunatnych. W klimacie kontynentalnym znajdują się stepy lesiste na czarnoziemach i podłożu lessowym. W strefie lasów zrzucających liście na zimę, w zasięgu klimatu oceanicznego w Europie występują lasy liściaste z bukami. We wschodniej części Europy,  w miarę zwiększania się kontynentalizmu klimatu lasy mieszane z grabem, lasy z dominacją dębu szypułkowego i lipy drobnolistnej. Gleby brunatne, występujące w tej strefie, rozwinęły się na utworach zasobnych w węglan wapnia i odznaczają się wysoką urodzajnością. Roślinność stepowa, składająca się głównie z roślin zielnych, rozwinęła się w klimacie kontynentalnym umiarkowanie suchym.

W klimacie umiarkowanym chłodnym występuje strefa lasów iglastych. Na tym obszarze rosną świerk, jodła, sosna oraz zrzucający igły na zimę modrzew. Domieszkę stanowią gatunki drzew zrzucające liście na zimę takich jak: brzoza, wierzba i topola. Warstwę runa tworzą głównie krzewinki z rodziny wrzosowatych oraz mszaki i porosty. W strefie tej na utworach lodowcowych i wodnolodowcowych rozwinęły się gleby bielicowe.

W strefie okołobiegunowej, w klimacie subpolarnym, występuje tundra. Formacja ta porasta tereny pokryte wieloletnią zmarzliną. Gleby tundrowe są kwaśne, ubogie, często glejowe. Rolnictwo w strefie tundry jest bardzo ograniczone. Tundra jest wykorzystywana głównie jako pastwiska dla reniferów.

W klimacie polarnym występują pustynie lodowe. .Roślinność jest bardzo skąpa, przeważają mchy i porosty. Gleby tej strefy należą do prymitywnych, są bardzo płytkie i kamieniste.

Astrefowe zróżnicowanie środowiska przyrodniczego

Źródłem energii docierającej do powierzchni naszej planety może być także jej wnętrze. Na skutek działalności wulkanicznej wydostaje się z niego materia i energia cieplna. Powoduje ona ruchy płyt litosfery, ruchy górotwórcze a w konsekwencji przekształcenia rzeźby powierzchni Ziemi. Energia przyciągania ziemskiego powoduje także spływ wody, ruch śniegu i lodowców, a także przemieszczanie się mas skalnych po stokach. Astrefowe zróżnicowanie środowiska przyrodniczego zachodzi głównie na skutek działania energii, która dociera do powierzchni naszej planety z jej wnętrza. Różnorodność ta przejawia się w rozkładzie lądów i mórz, budowy geologicznej, czy wysokości nad poziomem morza danego terenu i układzie pasm górskich. W górach wraz ze wzrostem wysokości piętrowo zmieniającymi się warunkami klimatycznymi zmienia się także charakter roślinności. Strefowy układ gleb i formacji roślinnych jest zaburzony przez stosunki klimatyczne charakterystyczne dla obszarów górskich. W górach strefy międzyzwrotnikowej dolne piętra tworzą górskie wilgotne lasy równikowe. Lasy górskie są bujne, bogate gatunkowo, z licznymi epifitami zwisającymi z gałęzi drzew. Występują w nich paprocie drzewiaste, palmy, bambusy. W występującym powyżej piętrze alpejskim spotyka się początkowo zarośla karłowatych drzew i krzewów, a wyżej zioła. Wraz z wysokością szata roślinna staje się coraz mniej zwarta. Górna granica występowania roślinności znajduje się na wysokości 4000—4500 m n.p.m. Powyżej występują pustynie lodowe z polami wiecznych śniegów i lodowcami. Rosną tu jedynie porosty, które pokrywają miejscami odsłonięte skały. W Andach tej strefy piętro alpejskie nazywa się paramo. Jest ono stale wilgotne, mgliste i chłodne. Na obszarze górskim występują charakterystyczne gleby górskie (np. rankery), które nie posiadają wykształconego profilu glebowego. Są one płytkie i mało żyzne. Fauna tych obszarów jest także bardzo uboga. Na obszarach, gdzie odnotowuje się niższe opady w strefie zwrotnikowej i w centrum gór, powyżej górnej granicy lasów występuje formacja trawiasta określana, jako puna. W klimacie umiarkowanym ciepłym dolne piętro tworzy las dębowy, który przechodzi na wyższych obszarach w las bukowy z domieszką jodły (piętra regla dolnego) i w bór świerkowy (regiel górny). Powyżej górnej granicy lasu, w piętrze alpejskim rosną początkowo krzewy i drzewa karłowate (kosodrzewina) a wyżej murawy alpejskie (hale). Granica wiecznego śniegu wyznacza górną granicę piętra alpejskiego. W występującym powyżej piętrze śnieżnym, na skałach nie pokrytych śniegiem początkowo występują fragmenty muraw alpejskich, a wyżej rośliny poduszkowe oraz mchy i porosty. W strefie klimatów okołobiegunowych roślinność górska reprezentująca piętro alpejskie jest bardzo zbliżona do roślinności tundry.

W  dolinach rzecznych na skutek osadzania substancji organicznych i ilastych podczas wylewów rzek tworzą się gleby aluwialne (mady). Wody powodziowe nie dopuszczają do ich zakwaszenia, więc mady są glebami bardzo żyznymi. Największe obszary gleb rzecznych tworzą się przy deltowatych ujściach rzek. Na obszarach, ujściowych rosną także lasy namorzynowe (mangrowe). Znajdują się one najczęściej w zasięgu pływów morskich. Drzewa tych lasów tworzą gęsto splecione zarośla o wysokości 20- 30 metrów. Niektóre z drzew namorzyn zrzucają nasiona przemieszczane później przez wody płynące. W strefie sawann, wzdłuż rzek występują także lasy galeriowe. Drzewa tych lasów dosięgają korzeniami wód gruntowych.

W naturalnych warunkach środowisko przyrodnicze znajduje się w stanie równowagi. Jej przejawem jest typowy dla danego obszaru przebieg procesów. Człowiek ingerując choćby w jeden element środowiska geograficznego może zakłócić ten stan, a także wzajemną zależności jego komponentów. Przykładami przeobrażania środowiska przyrodniczego są: wydobycie surowców naturalnych, budowa zbiorników wodnych, czy rolnicze i pozarolnicze użytkowanie terenu. Człowiek przekształcając środowisko naturalne doprowadził do jego degradacji. Na wielu obszarach zanieczyszczone powietrze, wody, czy gleby powodują ogromne zmiany w świecie roślin i zwierząt. Aby przeciwdziałać tym zjawiskom konieczny jest rozwój badań środowiska przyrodniczego, a także pewne kroki w celu ograniczenia jego degradacji.