Absolutyzm w Austrii

Wśród  państw niemieckich czołowe miejsce zajmowała austriacka monarchia Habsburgów. Posiadłości należące do tej dynastii były zjednoczone w ramach unii personalnej. Państwo składało się z Austrii, Czech, Śląska, Moraw (były to tzw. kraje św. Wacława), z Węgier, Słowacji i Chorwacji (tzw. kraje św. Stefana).

Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej w 1648 r. w Austrii rozpoczął się proces budowy państwa absolutnego. W tym czasie sukcesywnie była ograniczana samodzielność terytoriów należących do monarchii. W 1620 r. już na terenie Czech został wprowadzony system rządów absolutnych.

Centralnym organem w ustroju politycznym Austrii był monarcha. W 1713 r. po wydani tzw. sankcji pragmatycznej, uregulowane zostały zasady następstwa tronu. Karol VI Habsburg nie doczekał się męskiego potomka, aby więc zapewnić tron swojej córce Marii, musiał zdecydować się na wydanie wspomnianego wyżej dokumentu. Sankcja pragmatyczna zapewniała Marii Teresie objęcie tronu Austrii po śmierci ojca. W 1740 r. cesarzowa objęła tron. Od razu przystąpiła do przebudowy dawnego ustroju w duchu absolutystycznym. Najważniejsze funkcje w państwie powierzyła zaufanym ludziom. Wśród nich znaleźli się: Wenzel Kaunitz i Leopold v. Daun. Reorganizacji uległa służba dyplomatyczna państwa. Zmiany zapoczątkowane przez Marię Teresę kontynuował jej syn – Józef II.

W ustroju politycznym państwa naczelne miejsce nadal przysługiwało królowi. Swoje dawne kompetencje zachował Sejm, ale tylko sejm węgierski. W pozostałych częściach monarchii sejmy utraciły swoje dawne znaczenie. Od tej pory miały tylko prawo do wyrażenia swojej zgody na nowe regulacje rządu dotyczące podatków.

Panujący miał swój organ doradczy w postaci Tajnej Rady. Organ ten służył mu radą głównie jeśli chodzi o politykę zagraniczną państwa. W 1699 r. zadania Tajnej Rady zostały przelane na Tajną Konferencję, która istniała do początków XVIII w. Skarbowością zajmowała się Nadworna Izba Skarbowa (Hofkammer). Sprawy z dziedziny wojskowości znajdowały się w gestii Nadwornej Rady Wojennej (Hofkriegsrat). W 1620 r. w systemie organów monarchii habsburskiej powstała Kancelaria Nadworna, do zadań której należał w późniejszym okresie wymiar sprawiedliwości. Przejęła także część uprawnień z dziedziny polityki zagranicznej, która przysługiwała do tej pory Tajnej Konferencji. Tę jednolitą strukturę organów władzy centralnej wprowadziła cesarzowa Maria Teresa, a kontynuował jej syn Józef II.

W 1742 r. powołano do życia Kancelarię Dworu i Państwa. Na jej czele zasiadł kanclerz. Organ ten był odpowiedzialny za kierunek polityki zagranicznej państwa, ale także zarządzał królewską domeną. Pod koniec lat 40-tych XVIII wieku w monarchii zostały zniesione odrębne kancelarie nadworne, istniejące w każdej z części kraju Habsburgów. Od tej pory sprawy finansowe, podatkowe powierzono jednemu, wspólnemu dla całego państwa organowi, którym była Dyrekcja Publiczna i Kameralna. W 1761 r. jej zadania przejęła Zjednoczona Kancelaria Nadworna, w której kompetencjach znalazły się także sprawy sądowe i skarbowe. Jednak zakres jej działania nie obejmował węgierskiej części monarchii.

W 1749 r. przystąpiono do reorganizacji struktur wojskowych państwa. W tym właśnie roku powołano do życia Narodową Radę Wojenną oraz Generalny Komisariat Wojenny. Jako organ doradczy dla panującego monarchy, w 1760 r. powstała Rada Stanu. Do jej zadań należała m. in. kontrola wszystkich władz w całym państwie austriackim. Pierwsze reformy wprowadzone przez Marię Teresę nie stworzyły jeszcze w pełni nowoczesnego aparatu władzy państwowej państwa absolutnego. Można powiedzieć, że stanowiły formę pośrednią pomiędzy biurokratycznym aparatem władzy, a aparatem stanowym. Stanowiły jednak krok w kierunku wyeliminowania z polityki państwowej stanów. Właśnie wówczas szlachta austriacko-czeska została zmuszona do lustracji swoich majątków i do płacenia podatków. Już te działania znamionowały wzmacnianie się władzy królewskiej, która przestawała być zależna od stanów i feudalnych panów. Panujący zdawali sobie sprawę, że utrzymanie państwa, będzie pochłaniać ogromne sumy pieniędzy. Głównie mowa tutaj o utrzymaniu administracji państwowej oraz dworu. Koszty te pokrywano do dochodów państwowych oraz z opłat nakładanych na górnictwo i z ceł. Dwór zdawał sobie sprawę, że popieranie rozwój górnictwa, przemysłu i handlu, wpłynie pozytywnie na zasilenie państwowego skarbca. Aby móc zapanować także i nad tą dziedziną stworzono specjalną władze centralną – Powszechna Dyrekcja Handlowa, czyli coś w rodzaju ministerstwa handlu. Do zadań utworzonego organu miała należeć dbałość o drogi wodne i lądowe kraju, o regulację taryf celnych oraz zawieranie handlowych układów. Urząd ten po 1749 r. został włączony do Dyrekcji Publicznej i Kameralnej.

Poza Węgrami, na całym terytorium państwa austriackiego została wprowadzona jednolita lokalna administracja. Największą jednostką podziału terytorialnego były gubernie. Na ich czele stał gubernator, starosta krajowy bądź namiestnik oraz radcy, których mianował monarcha. Gubernator nie był na terenie guberni jednostką samodzielną, we wszelkich podejmowanych przez niego działaniach podlegał Zjednoczonej Kancelarii Nadwornej. Na terenie guberni funkcjonowały sejmy, jednak ich kompetencje i władza były ograniczone przez uprawnienia przyznane gubernatorowi. Jednostkami terytorialnymi mniejszymi od guberni były starostwa, tzw. cyrkuły. Tutaj działały urzędy obwodowe, na czele ze starostą. Staroście podlegały sprawy administracyjno-policyjne, ale oprócz tego sprawował on kontrolę nad miastami oraz pełnił nadzór nad stosunkami pomiędzy panem a poddanymi. W miastach mieszczanie mieli prawo do wyboru wydziału miejskiego. Organ ten był uprawniony do wyboru magistratu, składającego się z burmistrza i radców. Wiejskie gminy znalazły się pod nadzorem dominium, tzw. zwierzchności gruntowej. Jej urzędnikami byli wójt i starszyzna wiejska. Do zadań wymienionych należał zarząd nad gminnym majątkiem oraz sądownictwo.

Już na początku panowania Marii Teresy zaczęła się wzmagać ingerencja państwa w sprawy Kościoła. Zabroniono między innymi instytucjom kościelnym wpłacania datków do zagranicznych władz kościelnych. Takie zarządzenie związane było z realizowanymi przez państwo zasadami merkantylizmu, który zakładał utrzymanie dodatniego bilansu pieniężnego kraju. Zabronione zostały także wizytacje klasztorów na terenie państwa austriackiego, przez przełożonych z zagranicy. To zarządzenie odnosiło się głównie do jezuitów, franciszkanów i dominikanów. Została także wprowadzona cenzura listów pasterskich, które wydawali biskupi. Ograniczeniu uległ zakres działalności sądów biskupich. Opłaty, które nałożone zostały przez Kościół na wiernych, znajdowały się pod kontrolą władz państwowych. Podobnie wyglądała sytuacja z kontrolą przez władze państwowej majątków kościelnych. Polityka kościelna prowadzona przez Marię Teresę była daleka od zasad tolerancji. Zakazano bowiem osiedlania się protestantom na terenie krajów czysto katolickich prowincji państwa Habsburgów. Często protestanci byli przesiedlani, do tych miejsc, gdzie było ich więcej, np. do Siedmiogrodu.

Reformy dotknęły także i uniwersytety i szkolnictwo. Z kierownictwa szkół wyższych zostali usunięci jezuici, a szkoły uległy laicyzaji. Pomysłodawcą zmian w zakresie funkcjonowania szkolnictwa wyższego był doradca królowej Holender – G. von Swieten. Za jego namową w 1749 r. Maria Teresa wydała rozporządzenie reformujące studium medyczne. Trzy lata później przeprowadzono reformę pozostałych wydziałów uniwersytetów. Szkoły wyższe zostały podporządkowane władzom państwowym. Stało się to jednoznaczne ze złamaniem dominacji w tej sferze kleru. Władze państwowe podjęły także starania, aby zmianie uległ status wykładowcy. Dbano o jego wynagrodzenie oraz otaczanie go szacunkiem. Te działania jednak formowały ich jako oddanych, państwowych urzędników, którzy z czasem stali się bardzo zależni od władzy. Uniwersytety w państwie austriackim miały wypełniać czysto praktyczne i państwowe zadania, a więc przygotować rzeszę fachowców. Zakres materiału być ściśle regulowany przez władze, podobnie wyglądała sytuacja z organizacją studiów i nadzorem na władzami uczelnianymi. Swoboda badań naukowych był dość ograniczona. Władza absolutna w samodzielnych badaniach naukowych widziała zagrożenie. Elitę państwa wychowywała, pozostająca początkowo pod zarządem jezuitów, założona w 1746 r. Akademia Terezjańska. Szkoła kształciła głównie młodzież wywodzącą się z arystokracji, i przygotowywała ją do służby wojskowej, dyplomatycznej oraz do pełnienia innych ważnych funkcji państwowych.

Po zakończeniu wojny siedmioletniej w Austrii rozpoczął się drugi etap budowy państwa absolutnego. W 1761 r. powołano do życia Radę Stanu, zwaną też Radą Państwa. Do jej zadań należało przeprowadzenie zasadniczej reformy administracji oraz całego aparatu władzy państwowej. Jej działalność ograniczała się, jak został już wcześniej wspomniane, tylko do krajów austriacko-czeskich. Węgry, Siedmiogród, oraz Niderlandy (Belgia), a także włoskie prowincje państwa, nie podlegały jej władzy. Wynikało to z różnic w rozwoju gospodarczym krajów węgierskich. Były one bardziej zacofane pod każdym względem w porównaniu z krajami austriackimi. Obszary, o których mowa miały także bardzo silne poczucie odrębności oraz odmiennej tradycji. Belgia z kolei należała do najnowocześniejszych wówczas krajów europejskich, głównie ze względu na świetny rozwój rolnictwa. Do innego kręgu cywilizacyjnego należały natomiast włoskie prowincje monarchii. Rada Państwa nie była więc naczelnym organem władzy państwowej. Nie wydawała też rozporządzeń, ponieważ nie miała organu wykonawczego, który mógłby je realizować. Do jej zadań należało dbanie o jednolitość  działaniu całego aparatu państwowego. Na czele Rady Stanu powołanej w latach 60-tych stanął jako kanclerz – Kaunitz. W jej obradach od początku udział brał następca tronu – arcyksiążę Józef. W 1765 r. została koronowany cesarzem. Okazał się on być jednym z najświatlejszych władców z dynastii Habsburgów.

Pierwsze zmiany rozpoczęły się jeszcze pod koniec wojny siedmioletniej. Dyrekcja Publiczna i Kameralna została podzielona na Nadworną Izbę Rozrachunkową oraz na Zjednoczoną Austriacko-Czeską Kancelarię Nadworną. W poszczególnych krajach zostały utworzone gubernie. Działania te miały służyć wzmocnieniu oraz ujednoliceniu administracji. Dała się także zauważyć wzmożona kontrola państwa nad Kościołem. Siłą, która przeciwstawiała się zmianom w charakterze absolutystycznym był zakon jezuitów. Przeciwko niemu więc zwróciły się ataki ludzi, którzy stawiali ponad wszystko hasła głoszone przez oświeceniowych myślicieli. Zakony były widziane jako źródło ciemnoty i zacofania. W 1763 r. została ogłoszona przez J. N. Febroniusa książka, w której głosił wyższość władzy państwowej nad duchowną. Książki nie wolno było czytać, ani jej rozpowszechniać, jednak zyskała ona sobie wielką popularność wśród wyższej hierarchii państwowej, która była przeciwna rządom papieskim. Doradcami cesarza Józefa II w realizowaniu polityki kościelnej byli biskupi austriaccy, którzy także zgadzali się z tezami przedstawionymi w powyższej książce. Jednym z pierwszych zarządzeń przeciwko Kościołowi był wydany przez cesarza zakaz wstępowania młodzieży do zakonu przed ukończeniem 24 roku życia. Za panowania Józefa II powstał także, główny trzon władz państwowych. Powstało sześć głównych instancji:

• Zjednoczona Kancelaria Nadworna
• Kancelaria Państwowa
• Najwyższa Instancja Prawna
• Izba Nadworna
• Nadworna Izba Rozrachunkowa
• Nadworna Rada Wojenna

Na działalność tych instytucji wpływ miała Rada Stanu. Taki też podział resortowy istniał w zarządzie poszczególnych krajów, a więc w guberniach. Powyższy podział uderzał w dotychczasową pozycję szlachty. Dobro państwa było utożsamiane z dobrem całego społeczeństwa. Kanclerz Kaunitz prowadził politykę zgodną z duchem oświeceniowych hasłem, której sprzeciwiała się obecna na dworze arystokracja. Jego działania miały na celu rozwój gospodarczy kraju. Wzrastał także nadzór państwa nad Kościołem, ale także nad wyznaniami niekatolickimi. Doskonalono organy policyjne, które jednak dopiero w okresie późniejszym nabrały istotniejszego wpływu na politykę i na sytuację wewnątrz państwa.

Cesarz Józef II zdawał sobie sprawę, że dobrobyt państwa jest związany z doskonale prosperującą i rozwijającą się gospodarką. Aby to osiągnąć, należy ten fakt uświadomić społeczeństwu. Dlatego też zostały podjęte działania zmierzając do przeprowadzenia reformy systemu oświaty. Szkole zamierzano nadać nowy program nauczania, zastosować nowe metody dydaktyczne, oraz zmienić kadrę nauczycielską i profesorską, zarówno w szkołach niższych jak i na uniwersytetach. Do czasów omawianych zmian szkolnictwo w państwie austriackim było związane z duchowieństwem i Kościołem. Rolę tę teraz zamierzało przejąć państwo. W tym celu usunięte zostały za zajmowany stanowisk administracyjnych i stanowisk nauczycielskich osoby duchowne. Została utworzona Nadworna Komisja Szkolna, która pełnia rolę ministerstwa szkolnictwa. Swoją działalność na większą skalę rozpoczęła jednak dopiero po 1773 r., kiedy likwidacji uległ zakon jezuitów. Reformy objęły również uniwersytety. Zajęto się także ustaleniem programu nauczania w szkołach średnich. Dyskutowano nad tym jaki ma on przyjąć kształt, czy dać przewagę nauką ścisłym, humanistycznym czy też technicznym. Szkoła miała przygotować obywatela posłusznego oraz oddanego państwu i władzy. Wychowankowie tych szkół mieli być dobrymi fachowcami i realizować się na stanowiskach urzędniczych. Ostatecznie nacisk w programach nauczania położono na nauki humanistyczna, na historię, geografię, na język niemiecki. Stworzono także szereg szkół, które miały przygotowywać do zawodu. Można na tym miejscu wymienić choćby powstałą w 1770 r. w Wiedniu – Akademię Handlową. Zmiany nie ominęły także szkół ludowych. Do zadań takiej szkoły miała należeć nauka pisania i czytania, ale także w szkołach ludowych miano nauczać arytmetyki, rysunków oraz historii. Państwo zajęło się także odpowiednim przygotowaniem nauczycieli do pracy w tak zreformowanych placówkach oświatowych. W chwili śmierci Marii Teresy w państwie Habsburgów funkcjonowało 500 szkół ludowych. Józef II podwoił ich liczbę oraz odebrał nadzór nad nimi instytucjom kościelnym. Szkoły zostały oddane pod kontrolę urzędów gubernialnych. Nauczyciele mieli nadzorować naukę religii, którą prowadzili katecheci. Józef II był zwolennikiem świeckiego nauczania. Jego poglądy natrafiły jednak na opór. W szkołach brakowało świeckich nauczycieli, więc bardzo często musieli ich nadal zastępować duchowni. Nie udało się więc przeprowadzić całkowitej laicyzaji szkolnictwa.

Za panowania Józefa II została przeprowadzona także reforma sądownictwa. Jej celem stało się oddzielenie sądów od administracji. Na najniższym szczeblu w postępowaniu sądowym znalazły się sądy I instancji. Sądy te zachowały swój dotychczasowy stanowy charakter. Sprawy cywilne rozpatrywały następujące sądy I instancji: sądy dominalne na terenie wsi, senaty cywilne magistratów miejskich, sąd ziemski dla szlachty. W sprawach natomiast karnych funkcjonowały sądy kryminalne na terenie obwodu oraz senaty karne magistratów miejskich. Sądami II instancji, zarówno w przypadku spraw z zakresu kodeksu cywilnego i karnego, były sądy apelacyjne. Sądem najwyższej instancji była Najwyższa Izba Sprawiedliwości z siedzibą w Wiedniu.

Przeprowadzone również zostały reformy z zakresu skarbowości. Władze, jak było już wcześniej wspomniane, były zainteresowane zwiększeniem dochodów państwowych. W tym celu ujednolicono kwoty, które przypadały skarbowi państwa z poszczególnych terytoriów monarchii. Otrzymane w ten sposób dochody były przeznaczane na utrzymanie wojska. Szlachta została zmuszona do płacenia podatków. W 1789 r. cesarz Józef II wydał patent, który przewidywał płacenie jednakowej wysokości podatków z gruntów należących do pana i do chłopa. To cesarskie zarządzenie nie weszło jednak w życie. Utrzymanie administracji państwowej, pochłaniało większą część dochodów skarbu państwa. Obok administracji, wydatki państwowe przeznaczano na wojsko. Armia austriacka przyjmuje się, że powstała w 1649 r. Wojskowa służba miała charakter dożywotni. W drodze werbunku rekrutowano osoby do armii. Formalnie miał on charakter dobrowolny, jednak w rzeczywistości był przymusowy. Każdy z krajów monarchii był zobowiązany do dostarczenia kontyngentu rekrutów. Po przeprowadzeniu w 1770 r. spisu ludności, każdy okręg miał obowiązek dostarczenia określonej liczy rekrutów. Wiele osób unikała wojskowej służby, w wypadku czego armia opierała się na chłopach oraz na biedniejszej ludności miejskiej.

Za rządów Józefa II polityka państwa wobec Kościoła nabrała bardziej konkretnych kształtów. Określana jest mianem „józefinizmu”. Wśród najważniejszych zmian należy wskazać zakaz ogłaszania aktów papieskich bez zgody panującego. Zlikwidowano klasztory, a majątki klasztorne zostały przejęte przez Fundusz Religijny. Pieniądze tutaj zgromadzone państwo rozdysponowywało na cele kościelne. W 1781 r. w państwie Habsburgów została wprowadzona tolerancja religijna. Mimo tego Kościół katolicki utrzymał stanowisko dominującego wyznania. Wspomniane edykt tolerancyjny zapewniał pełnię praw politycznych ludności żydowskiej oraz obywatelom państwa austriackiego innych wyznań. Duchowieństwo zostało zmuszone do płacenia podatków. Spod kompetencji sądów kościelnych wyjęto sprawy związane ze sprawami małżeńskimi. Duchowni przez władze państwowe byli traktowani jako część aparatu państwowego, a więc mieli oni działać dla dobra i na korzyść kraju. Ich działania zmierzać miały do utrzymania w wierności oraz w posłuchu wiernych. Władze przystąpiły także do regulacji porządku nabożeństw. Wprowadzono zakaz urządzania procesji, kontrolowano tematykę kazań głoszonych przez księży. Ponadto ograniczeniu uległa liczba świąt kościelnych.

Józef II rozpoczął swoje rządy od bardzo zdecydowanego dążenia do wzmocnienia władzy centralnej, do centralizacji. Zerwał też z dotychczasowymi tradycjami, nie koronując się na króla węgierskiego i czeskiego. Insygnia królewskie na jego rozkaz zostały przewieziono do Wiednia i tutaj miały pełnić charakter muzealnych zabytków. Wydawane przez siebie rozporządzenia narzucał poddanym, bynajmniej nie pytając ich o zgodę. Uważał, że właśnie tak zorganizowane państwo działa dla dobra jego obywateli. Twierdził, że rozumiała to tylko oświecona władza, a nie ciemny lud. Józef II zdecydował się również rozbudować aparat policyjny, który nie pełnił już roli opiekuńczej, ale głównie represyjną. Od 1782 r. w poszczególnych krajach monarchii rozpoczęto organizowanie dyrekcji policji. Do ich zadań należała dbałość o porządek, ale także donoszenie cesarzowi o wszelkich zażaleniach ludności. Policja miała także przedstawiać nastawienie poddanych do władzy państwowej i do cesarza. Oprócz policji mundurowej w państwie Habsburgów działała sieć tajnych agentów. Aparat policji w ciągu kolejnych lat powiększał się i rósł w siłę. Wkrótce też można było państwu austriackiemu nadać określenie państwa policyjnego. Austriacka policja była bardzo dobrze zorganizowania, tak że w pewnych momentach stawała się wszechwładną instytucją. Uzupełnieniem działań policji stało się wprowadzenie cenzury. Istniała ona wówczas we wszystkich państwach europejskich, ale miała charakter wyłącznie kościelny. Jej główny zdaniem była walka z herezjami. W 1781 r. w Austrii wydano ustawę o cenzurze. Od tej pory wszystkie druki wydawane w państwie podlegały kontroli. Cenzura mogła występować tylko wówczas, kiedy w danym druku miał miejsce atak na ustrój państwowy. Co ciekawe krytyka kleru, szlachty i nawet cesarza, była dozwolona. W 1783 r. Józef II wydał patent o małżeństwach, który traktował związek małżeński jako umowę cywilną. Taka sytuacja wywołała bardzo ostry sprzeciw duchowieństwa austriackiego. Józef II przeprowadził też zmiany w kodeksie karny. Zaczął on wraz ze zmianami obowiązywać od 1787 r. Kodeks znosił karę śmierci, mimo tego została ona zachowana w wyjątkowych sprawach.

15 stycznia 1781 r. cesarz wydał edykt, w którym znosił osobiste poddaństwo chłopów. Kilka miesięcy później został on uzupełniony o patent zgodnie z którego postanowieniami, rząd brał pod opiekę chłopów. Początkowo powyższe zarządzenia dotyczyły Śląska Cieszyńskiego, oraz Czech i Moraw, później zakres ich oddziaływania rozszerzono na Austrię, Galicję i Węgry. Chłopi na ich podstawie uzyskali swobodę przenoszenia się z miejsca na miejsce. Mogli także dziedziczyć posiadane grunty. Państwo zakazało panom rugowania chłopów z ziemi. ustaleniu uległy dworskie powinności chłopskie. W latach późniejszych zostały ustalone powinności chłopskie. Chłopi winni zatrzymywać dla siebie 70% swoich dochodów. To właśnie z nich mieli opłacać składki na szkolnictwo oraz na parafie, w których zamieszkiwali. Właścicielom dób winno przypaść 18% z chłopskich dochodów, a państwo miało prawo do zabrania 12% z całości dochodu. Tego typu zmiany zakłady w przyszłości zmianę pańszczyzny na czynsz w pieniądzu. Jeszcze za życia Józefa II zmiany w tym duchu zostały zadekretowane. Mowa tutaj o patencie urbanialnym, wydanym w dniu 10 lutego 1789 r. Cesarz nie zdążył ich jednak w prowadzić w życie z powodu śmierci.

Tak zreformowane państwo, po śmierci Józefa II w 1790 r., objął Leopold II. Człowiek o wybitnej inteligencji, który w ciągu zaledwie dwóch lat, jak miały pokazać przyszłe wydarzenia, potrafił zażegnać groźby wszelkich niebezpieczeństw grożących Austrii ze strony państw ościennych.