Architektura i sztuka gotycka

Źródła sztuki gotyckiej sięgają terenów Francji, jeszcze XII wieku. Do Polski kierunek ten przywędrował na początku XIII wieku, wraz z rozwojem zakonu cystersów. Upowszechnienie terminu „gotyk” nastąpiło w XVI wieku dzięki Georgio Vasariemu. Historycy sztuki dokonali następującej periodyzacji kultury gotyckiej:

• wczesny gotyk – XII wiek do II połowy XIII,
• pełny gotyk - II połowy XIII do II połowy XIV wieku,
• późny gotyk - II połowy XIV do przełomu XV/XVI wieku.

Cechy sztuki gotyckiej były następujące:

• podstawa budowli była wzniesiona na planie krzyża,
• system halowy i bazylikowy,
• strzelistość (podyktowana chęcią wznoszenia się do Boga) i smukłość budowli,
• system konstrukcji budowli –szkieletowy, oparty na przyporach,
• zastosowanie filarów i żeber wewnątrz budowli,
• cegła podstawowym materiałem budowlanym,
• wewnątrz budowli sklepienia krzyżowo – żebrowe, wachlarzowe, siateczkowe, gwieździste, kryształowe i palmowe,
• okna, portale i inne elementy zakończone ostrymi łukami (łuk łamany),
• wysokie, smukłe okna zdobione witrażami,
• rozwój architektury świeckiej np.: ratusze, sukiennice, kamienice, mury miejskie, baszty, zamki, młyny, spichrze, uniwersytety, barbakany (budowle na planie koła ze strzelnicami, służyły do obrony).

Przykłady polskiej architektury gotyckiej:

Architektura sakralna:

• Kościół Najświętszej Marii Panny w Gdańsku (największa budowla sakralna w Polsce),
• Kościół franciszkański w Krakowie,
• Kościół dominikański w Krakowie,
• Katedra na Wawelu, przebudowana w czasach Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego,
• Kościół Mariacki w Krakowie,
• Kościół świętej Katarzyny w Krakowie,
• Kościoły w Kołobrzegu, Kamieniu Pomorskim, Szczecinie, Słupsku,
• Bazylika Najświętszej Marii Panny w Stargardzie,
• Kościół świętego Jakuba w Toruniu,
• Kościół cystersów w Pelplinie,
• Katedra gnieźnieńska – przebudowana w XIV wieku,
• Katedra poznańska, przebudowana w I połowie XIV wieku,
• Kościół w Nieszawie,
• Kościół Najświętszej Marii Panny w Chełmnie,
• Drewniany Kościół parafialny w Grywałdzie zbudowany w XV wieku,
• Kościół parafialny w Ornecie na Warmii (XIV – XV wiek),
• Kościół joannitów w Strzegomiu na Śląsku.

Architektura świecka:

• Ratusz we Wrocławiu,
• Ratusz w Toruniu,
• Dwór Artusa w Gdańsku,
• Wieża ratuszowa w Krakowie,
• Zamek krzyżacki w Malborku,
• Zamek królewski w Chęcinach pod Kielcami (XIII/XIV wiek),
• Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie – gmach jednego z uniwersyteckich kolegiów wzniesiony w stylu gotyckim,
• Brama Floriańska w Krakowie,
• Sukiennice w Krakowie,
• Barbakan w Krakowie.

Przykłady architektury gotyckiej poza Polską:

Architektura sakralna:

• Katedra w Chartres,
• Katedra w Amiens,
• Katedra w Reims (XIII – XIV wiek),
• Katedra Saint – Pierre w północno – zachodniej Francji,
• Katedra Notre Dame w Paryżu (1163 – 1250),
• Katedra w Moguncji,
• Katedra w Strasburgu,
• Kościół świętego Jakuba w Tuluzie.

Architektura świecka:

• Ratusz w Brugii, Gondawie, Brukseli, Louvain (Belgia),
• Pałac Dożów w Wenecji.

W okresie gotyku (szczególnie późnego) wspaniale rozwija się rzeźba, która przestała być częścią architektury, a stała się samodzielnym dziełem artystycznym. Tematyka rzeźb pozostaje dalej sakralna (głównie Madonna z Dzieciątkiem, żywoty świętych, sceny ukrzyżowania i Sądu ostatecznego). Pojawiają się także elementy świeckie postacie fundatorów, mecenasów lub krajobrazy i wnętrza domów np.: tzw. Jeździec Magdeburski – Otto II na koniu. Rzeźby wykonywano w kamieniu, drewnie, metalu szlachetnym, a nawet w kości słoniowej. Wiele wnętrz w kościołach zostało pokrytych freskami przedstawiającymi sceny z Ewangelii.

Pojawiła się również rzeźba figuralna i dekoracyjna, postacie przybrały bardziej realistyczny wygląd. Przykładem niech będzie Ołtarz pochodzącego z Norymbergii, pracującego w Krakowie Wita Stwosza, który do realizacji swojej artystycznej wizji posłużył się jako modelami autentycznymi mieszkańcami Krakowa. W gotyku rozpowszechnił się typ ołtarza szafowego, złożonego najczęściej z trzech części np. ołtarz w kościele Mariackim w Krakowie powstający w latach (1477 – 1489). W rzeźbie gotyckiej pojawiły się dwa style : styl piękny (np. Madonna z Krużlowej) i styl łamany oraz specyficzna forma figurowa tzw. pieta, przedstawiająca zdjęte ciało z krzyża Jezusa Chrystusa w objęciach Matki Bożej. W rzeźbie można było co raz dokładniej odczytać emocje postaci tj, cierpienie, radość, czy żal.

Gotyckie malarstwo szczególnie prężnie rozwijało się w Polsce w XV wieku.

W malarstwie mozaikowym i witrażach zastosowano żywe kolory, rozjaśniające wnętrza, zaznaczył się również wpływ malarstwa ruskiego (wywodzącego się Bizancjum). Pojawiło się malarstwo tablicowe oraz portretowe. W dziełach malarzy nie dostrzegana była perspektywa, nie operowano też cieniem. Niebywałym bogactwem błysnęło malarstwo późnego gotyku, dokonało się bowiem wiele przemian. Najbardziej zmiany techniki były widoczne w malarstwie Florentczyka Giotta, bowiem pojawiła się głęboka przestrzeń, przedmioty zyskały swój wymiar. Śród nazwisk o sławie europejskiej warto wymienić malarza holenderskiego Jana van Eycka, który był przedstawicielem piętnastowiecznego realizmu niderlandzkiego, Hansa Memlinga, oraz artysta o nazwisku Simone Martini.

W gotyku rozwinęły się również drzewo i miedzioryty oraz malarstwo miniaturowe.

Przykłady polskiej rzeźby, malarstwa i wyrobów artystycznych stylu:

• Nagrobek Henryka Probusa z przełomu XIII i XIV wieku,
• Ołtarz Wita Stwosza (XV wiek), znajdujący się w Kościele Mariackim w Krakowie,
• Epitafium Kallimacha w Kościele Dominikanów w Krakowie, dłuta Wita Stwosza z XV wieku,
• Krucyfiks dłuta Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie,
• Nagrobek Kazimierza Jagiellończyka, dłuta Wita Stwosza, znajdujący się w katedrze na Wawelu,
• Osiołek palmowy (koniec XV wieku) – przedstawiający Jezusa na osiołku z kościoła w Szydłowcu,
• Madonna z Krużlowej koło Krakowa (XV wiek) rzeźba jest przykładem tzw. „stylu pięknego” panującego Polsce w I połowie XV wieku,
• Piękną Madonna z Wrocławia (koniec XIV – początek XV wieku),
• słynny z cudów obraz Matki Boskiej Częstochowskiej znalazł się pod koniec XIV wieku w klasztorze na Jasnej Górze, ufundowanym przez Władysława Opolczyka,
• Miniatura z XIV wieku przedstawiająca Świętą Jadwigę księżną Śląską (żonę Henryka Brodatego),
• Malowidło zatytułowane Zdjęcie z krzyża z kościoła świętego Jana w Toruniu (XV wiek),
• Święta Anna Samotrzeć z Kościoła  Bernardynów w Krakowie,
• Chrystus Pantokrator  XV wieczna mozaika bizantyjska,
• Ruskie freski w kaplicy zamku w Lublinie,
• Malarstwo miniaturowe z Psałterza Floriańskiego.

Przykłady obce rzeźby, malarstwa i wyrobów artystycznych stylu gotyckiego

• Malarz florencki Giotto di Bondone namalował m.in.: (XIII/XIV wiek) np. Spotkanie Joachima i Anny (rodziców Najświętszej Panienki) oraz cykl fresków w kościele Świętego Franciszka w Asyżu, ilustrujące życie świętego,
• Ilustracje z Kodeksu Baltazara Bohema,
•  Matka Boska Miłosierdzia - cudowna rzeźba z kościoła Marii Dziewicy w Ptujskiej Górze (XV wiek) – największy zabytek słoweńskiej sztuki gotyckiej,
• Ostatnia wieczerza  - ołtarz główny w Toledo, powstał w późnym gotyku, zawiera cykl wydarzeń z życia Jezusa Chrystusa, wyrzeźbiony w drewnie,
• Witraże z katedry w Leon (XIII-XIV wiek),
• Madonna w krzewie różanym (około 1448) Stefana Lochnera,
• Sąd Ostateczny, Hansa Memlinga (1467 – 1471),
• Portret małżeństwa Arnolfini Jana van Eyka.