Najstarszym zabytkiem pośród polskich pieśni religijnych i patriotycznych jest „Bogurodzica”, zwana też „pieśnią ojców” „pieśnią ojczystą” lub pierwszym polskim hymnem narodowym. Napisana została w języku polskim wierszem zdaniowo-rymowym. Wiersz taki miał wersy o różnej długości. Badaczom historii polskiej literatury nie udało się dotychczas ustalić ani dokładnego czasu powstania utworu, ani jego autora, ani pierwotnej funkcji jaką miałaby pełnić omawiana pieśń. Jeśli chodzi o czas powstania „Bogurodzicy”, to historycy literatury sugerują początki państwa polskiego, jednak brak jest bardziej dokładniejszych wskazań czasowych. Istnieją dwa rękopiśmienne zapisy pieśni, są to zapisy: kcyński i krakowski, oba pochodzą z początków XV wieku. Autorstwo „Bogurodzicy” przypisuje się kilku osobom np. św. Wojciechowi (zamarł w 997 roku), św. Jackowi Odrowążowi (zamarł w 1257 roku) lub zakonnikowi, żyjącemu w XIII wieku, który był franciszkaninem i nosił imię Boguchwał. Jedno jest pewne do dziś mówi się o anonimowym autorze tekstu, który świadomie mógł być napisany bez podania twórcy „dla chwały Bożej”.
Wspomniany powyżej zapis pieśni zwany kacyńskim został odnotowany na tylnej wklejce oprawy kodeksu z łacińskimi kazaniami Macieja z Grochowa, będącego wikariuszem w Kcyni koło Gniezna. Zapis ten sporządził nieznany autor prawdopodobnie około 1407 lub 1408 roku. Obecnie zapis ten znajduje się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie.
Drugi zapis zwany krakowskim obejmuje 14 zwrotek bez nut i zachował się na karcie łacińskiego kodeksu Biblioteki Jagiellońskiej. Analiza obu zapisów pozwala przypuszczać, że początkowo teks znany był z przekazów ustnych. Do dziś przetrwało około sześćdziesiąt rękopiśmiennych i drukowanych przekazów omawianego tekstu.
Pieśń „Bogurodzica” pełniła różne funkcje, istnieją źródła wskazujące na jej znaczenie religijne, bowiem już w XIV wieku była śpiewana przez wiernych przed lub po kazaniu, podczas procesji lub świąt Maryjnych. Jan Długosz w „Rocznikach”, opartych na relacji naocznego świadka bitwy pod Grunwaldem, spisanej w „Kronice konfliktu Władysława, króla polskiego, z Krzyżakami, w Roku pańskim 1410” dwukrotnie wspomina o odśpiewaniu „Bogurodzicy” przez całe wojsko polskie. Jan Długosz pisze o tym fakcie również w innym dziele pt.:„Dzieje”. Znana jest także relacja z uroczystej koronacji Władysława Jagiellończyka w 1440 roku, kiedy to kardynał Zbigniew Oleśnicki jako pierwszy zaintonował pieśń pt. „Bogurodzica”. Prawdopodobnie odśpiewano ją również podczas bitwy pod Warna w 1444 roku. W XV wieku polscy biskupi obdarzyli pieśń specjalnymi odpustami, z kolei w pierwszej połowie XVI wieku została przetłumaczona na język łaciński i białoruski. W wieku XVII odnotowywano „Bogurodzicę” jako „dziadowską” pieśń, która nie była już tak zanan i szanowana. Dopiero w wieku XIX przywrócono jej należną rangę . Dziś podobnie jak w średniowieczu „Bogurodzica”. jest wykonywana podczas ważnych uroczystości zarówno państwowych jak i kościelnych.
Kompozycja pieśni.
Najdłuższa wersja zapisanej „Bogurodzicy” stanowi dwadzieścia cztery wersy, powtarzające się piętnaście zwrotek tworzy tzw. tekst kanoniczny, zapisany m. i. n w „Statucie” Jana Łaskiego. W pieśni można wyodrębnić trzy zasadnicze człony:
- Część dwuzwrotkową – archaiczną.
- Część zwaną „ wielkanocną”.
- Część „pasyjną”.
Trudno określić jak wyglądał proces scalania wszystkich części w jedną całość, ważne jest natomiast to, że nie zanikł jej religijny charakter, o czym świadczy powtarzany kilkakrotnie zwrot Kyrie eleison. W najstarszej części pieśni pierwsza zwrotka zawiera zwrot do Bogurodzicy Matki Maryi Panny, druga natomiast do Jezusa Chrystusa, mamy więc do czynienia z liryką zwrotu do adresata. Podmiot liryczny w pieśni jest zbiorowy i oznacza wszystkich wiernych.
W Bogurodzicy znajdują się liczne archaizmy, niektóre z nich były przestarzałe już w XV wieku. Oto niektóre przykłady tych archaizmów:
- dziela – dla; bożyc - syn Boga; Gospodzin – Pan,
- Bogurodzica - matka Boga,
- raczy - racz ; zyszczy – pozyskaj; spuści – ześlij,
- Bogiem sławiena - sławiona przez Boga,
- Krzciciela - Chrzciciela .
Styl utworu jest bardzo wysublimowany, zawiera mnóstwo paraleli, rymów zewnętrznych i wewnętrznych oraz paradoksów i antytez. T. Michałowska tak oto wypowiedziała się na temat znaczenia pieśni „Bogurodzicy” :
W gruncie rzeczy wciąż pozostajemy trochę bezradni wobec tajemniczego dzieła, którego wyrafinowany artyzm wznosi początki naszej poezji narodowej do rzędu najwyższych zdobyczy twórczości europejskiego średniowiecza.