Na bazie wzorów rzymskich, karolińskich, bizantyjskich, a nawet islamskich wyrósł w architekturze średniowiecznej styl zwany romańskim. Choć termin „sztuka romańska” wprowadzono w XIX wieku, to sam styl pojawiła się w XI wieku i trwał do połowy XIII. Warto zaznaczyć, że nie we wszystkich krajach rozwijał się w tym samym czasie. Pojawił się na terenie Francji, a dzięki szlakom kupieckim i pielgrzymim rozprzestrzenił w całej Europie, stając się jednym z przejawów jej jedności. W Polsce rozwój architektury romańskiej przypada na XII i XIII wiek. Wybudowano wówczas liczne kościoły, okazałe katedry i kolegiaty oraz benedyktyńskie i cysterskie opactwa.
Podstawowym tworzywem w architekturze romańskiej były wielkie ciosane bloki kamienne, a w rejonach gdzie brakowało kamienia budowano z dość drogiej cegły.
Cechy sztuki romańskiej były następujące:
- sztuka miała charakter sakralny,
- w pierwszym okresie rozwoju stylu romańskiego Kościoły budowano na planie koła (rotundy), a następnie krzyża,
- budowla miała system nawowy (tzn. nawa główna i dwie nawy boczne), zakończone poprzecznym transeptem oraz prezbiterium, (gdzie przebywał chór) i absydą, skierowaną na wschód,
- układ świątyni miał charakter halowy lub bazylikowy,
- mury były grube, masywne, nadawały budowli charakter obronny,
- sklepienia miały charakter kolebkowy, beczkowy, krzyżowy lub płaski – ten najczęściej w świątyni halowej np.: w Rawennie,
- okna budowano stosunkowo niewielkie, wzmocnione dodatkowo wewnętrznymi kolumnami. Zastosowanie biforium (łac. biforia – dwudrzwiowy) tzn. arkadowych okien lub przezroczy podzielonych na dwie części oraz triforium okien lub przezroczy podzielonych na trzy. Takie triforium umieszczano także w grubości muru i wejściach wewnątrz kościoła.
- sklepienia, otwory okienne, portale (obramowane wejścia do świątyni) wykańczały łuki (niepełne koła),
- podczas budowy stosowano jeden powtarzający się moduł, co dawało poczucie porządku i proporcjonalności,
- wewnątrz kościoła romańskiego panował półmrok, ze względu na małe okna,
- wnętrza były bardzo skromnie zdobione,
- zastosowanie wewnętrznych kolumn, podtrzymujących np.: sklepienia. Kolumny były proste, grube i mało ozdobne.
Przykłady polskiej architektury romańskiej:
- Palatia na Ostrowie Lednickim,
- Krypta świętego Leonarda na Wawelu,
- Katedra w Poznaniu,
- Kościół w Trzemesznie,
- Kościół benedyktynów w Tyńcu,
- Kościół benedyktynów Mogilnie,
- Kolegiata świętego Piotra i Pawła w Kruszwicy (XII wiek),
- Kolegiata w Tumie pod Łęczycą (XII wiek),
- Kolegiata świętego Marcina w Opatowie (XII wiek),
- Kościoły kanoników regularnych w Czerwińsku,
- Kościoły kanoników regularnych w Strzelnie,
- Kościół Norbertanek w Strzelnie,
- Kościół świętego Idziego w Inowłodziu,
- Kościół w Żarnowie,
- Kościół w Prendocinie,
- Katedra Łęczycy,
- Kościół świętego Andrzeja w Krakowie,
- Klasztor cysterski w Wąchocku, Koprzywnicy, Sulejowie wszystkie prawdopodobnie według projektów brata Simona,
- Opactwo Cysterek w Trzebnicy (XIII wiek),
- Kościół Najświętszej Marii Panny na Piasku we Wrocławiu,
- Kościół świętego Michała na Ołbinie we Wrocławiu,
- Kościół świętego Jakuba w Sandomierzu ufundowany przed 1211 rokiem przez księżniczkę Adelajdę, córkę Kazimierza II Sprawiedliwego, wybudowany z czerwonej cegły.
Przykłady architektury romańskiej poza Polską :
- Rotunda grodowa świętego Mikołaja w Cieszynie,
- Świątynia halowa w Rawennie,
- Fasada katedry świętego Marcina w Lukce (XII wiek) na terenie Toskanii,
- Krużganek klasztoru benedyktyńskiego w Moissac, na terenie Langwedocji (XII wiek),
- Bazylika katedralna w Spirze,
- Katedra w Golarze (środkowe Niemcy),
- Budynek uniwersytetu w Oksfordzie (XII wiek).