Charakter wojen napoleońskich

Wielka Rewolucja Francuska, a następnie wojny napoleońskie wstrząsnęły całym dotychczasowym porządkiem europejskim.

Na terenie tzw. Europy napoleońskiej, czyli na terenach bezpośrednio lub pośrednio zależnych od Francji, wszędzie, z inicjatywy Napoleona, nadawano konstytucje, które zawierały wprawdzie zasady silnej władzy wykonawczej, ale oznaczały zastąpienie monarchy z łaski bożej władzą z mocy prawa. Ustawodawstwo, oparte na Kodeksie Cywilnym, likwidowało strukturę stanową, uznawało formalną równość wobec prawa. Możliwość awansu społecznego nie miała być odtąd uwarunkowana pochodzeniem. Nowe prawo znosiło resztki poddaństwa osobistego chłopów, ograniczało rolę Kościoła i gwarantowało wolność wyznania, ustanawiało wolność handlu oraz wprowadzało pełne zabezpieczenie własności.

Ważniejsze w przyszłości niż nowe prawo, które może było cofnąć, okazały się jednak zmiany w sferze postaw i świadomości społeczeństw europejskich. Już wieści o tym, co się działo we Francji w okresie rewolucji, rozchodziło się szerokim echem. Ekspansja terytorialna Francji napoleońskiej prowadziła do dalszej ekspansji idei Wielkiej Rewolucji, idei zmian w duchu wolności i równości, a także budzenia świadomości narodowej.

Wojny prowadzone przez Francję rewolucyjną i napoleońską stanowiły przedziwne połączenie rabunków i rozpowszechnienie wolnościowych haseł, okupacji i liberalnych reform. Podboje napoleońskie w dużej części dokonywanie były pod hasłem wyzwalania. Armia Bonapartego miała „wyzwalać” np. Włochów i Niemców, przynosić wolność, co prawda na bagnetach, Hiszpanom i Polakom. Współczesny pisarz meksykański Carlos Fuentes napisał w 2002 r.: „Napoleon przemierzył całą Europę w imię rewolucji, lecz z koroną na głowie. Został zwyciężony w Rosji i Hiszpanii przez patriotów, którzy przedkładali swoje narodowe kajdany nad rewolucyjne swobody francuskie”.

W rezultacie epoka napoleońska dała podwójny impuls do kształtowania się świadomości narodowej, najpierw przez hasła towarzyszące aneksjom i podbojom, a następnie rodząc opór przeciw rządom napoleońskim.

Świadomość narodowa budziła się wśród Niemców i Włochów, ale i wśród partyzantów hiszpańskich czy rosyjskich chłopów, którzy w mroźne dni 1812 r. walczyli z obcymi. Oczywiście, polityka Napoleona była daleka od rewolucyjnej utopii jakobinów, w jego imperialnej polityce nie było miejsca na rozbudzanie dążeń narodowych, ale gwałtowność zachodzących zmian, rewolucyjne pochodzenie władzy Bonapartego, rzeczywiste podważenie absolutystycznego porządku na dużych obszarach Europy, powodowały, że świadomość części społeczeństw europejskich stała się „świadomością rewolucyjną”. Przez kilkanaście lat widziano, jak łatwo zmieniają się rządy, jak ruchome mogą być granice, jak kruszeją stare, odwieczne prawa i zwyczaje. W społecznej wyobraźni zrodziło się poczucie możliwości zmiany.