Rozwój religii w starożytnej Grecji uwarunkowany był rozwojem państwa – miasta, bowiem każde polis wykształciło własne bóstwo lokalne, posiadające własny kult, oraz treści doktrynalne. Jednak pomimo, to możemy mówić o jednej religii grackiej, wspólnym dla wszystkich Greków panteonie bóstw i wspólnym wpływie wierzeń na życie codzienne. Religia grecka nazywana jest mianem tradycyjnej, co oznaczało, że jest ona zbiorem nawarstwionej świadomości społecznej wielu pokoleń, odwołuje się do tradycji ludzkich zachowań. Należało w związku z tym składać ofiary bogom w sposób, w miejscu i czasie niemalże identycznym jak to czynili przodkowie. Ten typ religii nie wykształcił żadnych ksiąg świętych, obrzęd był czyniony według przekazów ustnych.
Religijność Greków skupiała się wokół trzy ważnych cech:
- wytworzenie mitów,
- wytworzenie panteonu bóstw,
- zorganizowany kultu publiczny i rytualność obrzędów religijnych.
Na długo przed narodzinami mitologii, czyli zbioru opowieści o bogach, boginiach bohaterach i herosach Grecy czcili siły przyrody np.: zwierzęta kamienie, czy drzewa. Bogom nadawano cechy zwierzęce, dopiero później wykształcił się antropomorfizm, czyli nadawanie innym istotom ( w tym wypadku bogom) cech ludzkich.
Wytworzenie mitów:
- Źródłem wiedzy na tematy mitologiczne są poematy epickie, dzieła Homera (Iliada i Odyseja) i Hezjoda (Teogonia).
- Mitologia dostarczała Grekom wiedzy na temat powstania świata, norm moralnych, zróżnicowania kultur, w końcu wyjaśniała miejsce człowieka w kosmosie. Mity przedstawiały początek wszystkiego co istniało w rzeczywistości i w co wierzyli Grecy, a więc: bogów, przyrodę i ludzi. Wyjaśniały powstawanie miast, początki igrzysk, wędrówkę Greków i zakładanie kolonii. Mitologia niosła nadzieję i rozumienie świata, pełna była bogów, boginek, potworów, demonów, satyrów, centaurów i innych stworzeń, a więc kreowała również wyobraźnie ówczesnego Greka. Mity greckie są bardzo zróżnicowane opisują historię morderstw (wczesnych bogów), walk i wojen (tebańska i trojańska), a także poruszające serce losy bogów (np. Demeter).
- Mity były przekazywane z ust do ust, stąd nie stanowią one prawdy objawionej i podlegają dyskusji.
- Najpopularniejsze mity to:
- Mit o początkach świata,
- Mit o Demeter i Korze,
- Mit o Prometeuszu,
- Mit o Heraklesie,
- Mit o Dedalu i Ikarze,
- Mit o Orfeuszu i Eurydyce,
- Mit o Tezeuszu i Ariadnie,
- Mit o Edypie,
- Mit o Antygonie i wiele innych.
Mity pod względem klasyfikacji należą raczej do literatury nie do religii i do dziś silnie oddziaływają na twórczość literacką, malarską, rzeźbiarską, czy muzyczną.
Wytworzenie panteonu bóstw:
Kolejną cecha wierzeń Greków było wytworzenie panteonu bóstw, stąd też mówimy o religii politeistycznej.
Bogowie byli podobni do ludzi(antropomorfizm), jednak bez słabości, które ich cechują np.: nieśmiertelność. Bogowie, mogli przybierać różne postacie, mogli być w różnych miejscach, w zależności od potrzeb chwili. Grecy rozumieli boskie sacrum, jednak uczucia towarzyszące im przy obrzędach wypełnianych na cześć danego boga, nie były najważniejsze. Świat bogów był bardzo różnorodny i zhierarchizowany, każdy z nich miał swoją moc, zadania i miejsce w panteonie. Istnieli bogowie najważniejsi np. Zeus, Posejdon, Hadesale i boginki mniej ważne np. nimfy żyjące w strumieniach i źródłach, czy driady w drzewach. Skoro każdy bóg miał swoje przeznaczenie, to ponad nimi była nie podlegająca personifikacji Mojra, która jako odwieczna siła pilnowała, aby każdy bóg działał w ramach swojego zakresu zadań, zgodniez przeznaczeniem.
Bogowie oddziaływali na ludzi perswazją, znakami, nie rozkazem, pozostawiali człowiekowi wolna wolę wyboru drogi i decyzji. Bogowie greccy komunikowali ludziom swoje zamiary względem nich, podczas snu lub za pomocą wyroczni, przybywali do niej pojedynczo lub jako przedstawiciele miast, czy wojska. W wyroczniach bóstwa udzielały (mglistych) odpowiedzi na dręczące ludzi pytania. Najsłynniejsza wyrocznia znajdowała się w Delfach, poświęcona była Apollinowi. Bogowie komunikowali ludziom swoje zamiary ustami kapłanki (Pytii) mówiącej w ekstazie. Częściej jednak pośrednio badano wyroki boskie np.; losowano tabliczki z różnymi wariantami odpowiedz lub wyciągano z dzbana kamyczki symbolizujące odpowiedzi bogów na zadane im pytania.
Stałą siedziba bogów była góra Olimp, ale zdarzało się, że schodzili do ludzi w określonej sprawie. Czasami wręcz płodzili dzieci z ziemskimi kobietami tworząc w ten sposób herosów (bohaterów), pół bogów pół ludzi o niezwykłej sile, urodzie odwadze.Niestety podobnie jak niektórzy tylko bogowie, a wszyscy ludzie byli śmiertelni. Herosi spotykali się z kultem podobnym do bogów, często byli patronami miast lub polis.
Zorganizowany kultu publiczny i rytualność obrzędów religijnych:
W starożytnej Grecji nie wykształciła się grupa pośrednicząca między bóstwem, a ludźmi – profesjonalni kapłani, wszelkie obrzędy religijne wypełniał urzędnik w imieniu wspólnoty, społeczno-politycznej lub ojciec, czy matka w imieniu rodziny. W społeczeństwie greckim istniała grupa osób posiadająca głęboką wiedze religijna, jednak częściej członkowie tej grupy, służyli jako doradcy, a nie zastępcy w sprawowaniu kultu.
Kult w religii greckiej obejmował:
- składanie ofiar, procesje,
- publiczne śpiewanie hymnów,
- różnorodne konkursy,
- czy w końcu igrzyska.
Grecy składali początkowo ofiary z ludzi, następnie zastąpiono je krwawą ofiarą ze zwierząt, ofiarowywali swym bogom również wino zmieszane z wodą, ubrania, uzbrojenie, czy kosztowności.
Osoby, które składały ofiarę musiały być „czyste”. Nie mógł składać ofiary ktoś, kto zajmował się zmarłym, lub miał styczność z jego domem, pary po stosunku, położne i kobiety w połogu. Za „brudnych” byli uważani nawet ci, którzy kalali się praca typu garbarz.
Przed obrzędem składania ofiary należało się obmyć i okadzić. Dla Greków większe znaczenie miła czystość zewnętrzna, niż moralna, nie przywiązywali zbyt dużej uwagi chociażby do rozwiązłości.
Ofiary najczęściej składano na ołtarzach, znajdujących się przed świątyniami (te były domami bogów).Jeśli ofiarą składaną było zwierzę, to część mięsa spożywano wspólnie podczas uczty, na której według wierzeń obecni byli też bogowie. Zwierzę składane na ofiarę dla bogów podziemia było w całości zakopywane.
Podstawowym miejscem kultu były świątynie poświęcone różnym bogom. Każde miasto posiadało swojego boskiego patrona. Świątynie greckie były budowane w taki sposób, aby wewnątrz ich nie znajdowało się dużo miejsca, służyły wyłącznie jako dom boży. W świątyniach znajdował się posąg boga lub bogini, której była poświęcona. Wierni mogli jedynie wchodzić do świątyni, ale wszelkie formy kultu odprawiano przed budowlą. Miejscami kultu w Grecji mogły być również groty, święte gaje i źródła. Jedną z form kultu były misteria(tajemne obrzędy), najsłynniejsze z nich odbywały się na rzecz bogini Demeter
i Kory w Eleusie na terenie Attyki oraz boga winnej latorośli Dionizosa.
Grecy nie mieli sprecyzowanych poglądów na to co dzieje się z człowiekiem po śmierci, wierzyli, że tylko niematerialna cząstka człowieka (psyche) istnieje dalej po śmierci człowieka. Sądzono, że po śmierci zmarły przekracza jakąś wodę. Wierzono, że podziemie otaczają trzy rzeki (Styks, na który przysięgano), Acheront i Kokytos (czy też Kocyt). Dusze doprowadzał do Hadesu Hermes, później na drugi brzeg Acherontu docierały przy pomocy boskiego przewoźnika (Charona), dla niego też zmarłemu wkładano w usta pieniążek(obola) inaczej miał niewesołe perspektywy na życie po życiu. Przy wejściu do Hadesu czekał na duszę Cerber (pies z trzema głowami i wężami zamiast ogona i sierści), który pilnował, żeby nikomu nie przyszło do głowy wracać. Następnie dusza piła wodę ze źródła Zapomnienia (lub rzeki Lete),po to aby zapomnieć o swoim ziemskim życiu i nie mieć ochoty na powrót. Kolejno dusza stawały przed sądem sędziów podziemia: - Minosa, Radamantysa i Eaka. Źli szli do Tartaru, dobrzy na Pola Elizejskie, gdzie wiedli żywot bladego cienia pozbawionego czucia. Dla Greków Tartar był miejscem, w którym przebywali pokonani bogowie i herosi po przestępstwie dokonanym przeciw bogu.
Grecy praktykowali grzebanie ciał zmarłych lub palenie, uznając to za swój zasadniczy obowiązek. Jeśli zmarły nie zostałaby pochowany, jego dusza błąkałaby się po świecie (lub nad Acherontem) przynosząc żyjącym szkodę. Zmarłym składano również ofiary w postaci pokarmów i napojów. Grecy nie znali pojęcia piekła dlatego nie rozumieli, że po śmierci czeka ich nagroda lub kara w zależności od życia jakie wiedli. Dopiero pod koniec istnienia cywilizacji Grecy zaczęli pojmować, że po śmierci człowiek odpowie przed bogami za czyny popełnione przed śmiercią.
Grecy byli otwarci na wierzenia innych ludów, ponieważ uważali, że bóstwa są związane z ziemią dlatego w czasach hellenistycznych wśród bóstw wschodnich odnajdowali własnych bogów.
Kult bogów w Grecji starożytnej był silnie związany z życiem społeczno–politycznym, niemalże każda czynność poprzedzona była obrzędami składania ofiary bogom, wszystkie święta jakie obchodzili Grecy były świętami religijnymi. Jeśli ktoś odmawiał udziału w obrzędach podlegał karze śmierci, gdyż swoim zachowaniem ściągał gniew boży.