Dominat

Reformy ustrojowe, podjęte za panowania cesarza Dioklecjana, były kontynuowane przez jego następców. Szczególnie wśród reformatorów ustroju cesarstwa rzymskiego należy wymienić cesarza Konstantyna I Wielkiego (306 – 337).

Panujący cesarz został obdarzony tytułem dominus, co znaczyło pan, bóg. To według zamierzeń reformatorów miało się stać krokiem do wprowadzenia boskiego kultu panującego. Właśnie od nowego tytułu przyznanego rzymskim cesarzom, swoją nazwę wzięła forma rządów – dominat. Zgodnie z tą koncepcją, cesarzowi należało się bezwzględne posłuszeństwo ze strony jego poddanych. Jako przestępstwo był traktowany każdy sprzeciw wobec jego woli. W Rzymie została wówczas wprowadzona tzw. tetrarchia. Władza, jaką posiadał cesarz została podzielona pomiędzy cztery osoby. Taki podział władzy nie prowadził do podziału terytorialnego państwa, bowiem wszyscy czterej cesarze posiadali kontrolę nad całością imperium. Mimo tego podział ów stał się w przyszłości podstawą do podziału państwa na część wschodnią i zachodnią. Domiat wzmocnił pozycję cesarza w państwie. Stał się on bowiem panem wszystkich jego mieszkańców, a jego władza miała charakter nieograniczony. Wprowadzony został dworski ceremoniał zaczerpnięty z wschodnich dworów oraz boski kult cesarza. Cesarza uważana jako zastępcę Boga na ziemi. Mimo obowiązywania zasady dziedziczenia tronu, faktycznie o wyborze cesarza decydowała już do końca istnienia państwa rzymskiego armia.

Cesarz miał prawo decydowania o składzie Senatu. Do jego grona powoływał tylko osoby z rodzin patrycjuszowskich oraz ekwitów. W 395 r. nastąpił podział cesarstwa na część wschodnią i zachodnią, jeden Senat działał w Rzymie, a drugi w Konstantynopolu. Senat w okresie dominatu pełnił rolę Rady cesarskiej, a więc był organem doradczym. W okresach upadku władzy cesarza, rola Senatu wzrastała. Urzędy w Rzymie dzieliły się na centralne i lokalne. Cała rzesza urzędników państwa została podzielona na rangi. Niżsi urzędnicy podlegali wyższym rangom urzędnikom. Każdy z nich posiadał własną kancelarię do pomocy. Urzędnicy szczególnie zasłużeni dla państwa otrzymywali tytuły, np. godność patrycjusza, którą nadawano dożywotnio. Za swoją prace otrzymywali pensję. Wszyscy otrzymywali nominację z rąk cesarza, zarówno urzędnicy cywilni jak i wojskowi. Z republikańskich urzędów w okresie dominatu zachowały się urzędy: konsula, pretora, kwestora. Uprawnienia jakimi się cieszyli nie były jednak zbyt wielkie. Pojawili się także nowi urzędnicy: minister dworu, który kierował cesarską kancelarią, polityką zagraniczną państwa, a także do jego zadań należało kierownictwo nad lokalną administracją, kanclerz – opracowywał projekty ustaw, minister skarbu, minister domen, zarządzający prywatnym majątkiem cesarza oraz wielki szambelan, który sprawował zarząd nad dworem. U boku cesarza powstał konsystorz – rada cesarska, w skład której wchodzili najwyżsi państwowi urzędnicy. Rada zajmowała się sprawami administracji państwowej oraz sprawami sądowymi.

Zmianie uległ dotychczasowy podział administracyjny państwa. Poprzednio imperium rzymskie dzieliło się na prowincje, na czele których stał namiestnik, który sprawował nadzór wojskowy i administracyjny nad powierzonym mu terytorium. W okresie dominatu imperium zostało podzielone na cztery prefektury (2 wschodnie i 2 zachodnie). Kierował nimi praefectus praetorio – namiestnik, który otrzymał oprócz kompetencji wcześniej wymienionych, spełniał zadania władzy sądowniczej i mógł wydawać rozporządzenia. Każda prefektura dzieliła się na diecezje (początkowo 12, później 15). Na jej czele stali wikariusze. Diecezje dzieliły się na prowincje, którymi kierował prezes bądź rektor. Kilka prowincji tworzyło okręg wojskowy. Tutaj władzę dzierżył dux. Miasta Rzym i Konstantynopol były osobnymi prefekturami na czele z prefektami, którzy sprawowali nadzór nad handlem miejskim, aprowizacją miasta oraz nad rzemiosłem.

Utrzymał się podział ludności cesarstwa na dwie grupy z czasów pryncypatu. Najważniejsze stanowiska w państwie należały do plebejuszy i ekwitów. W stanie senatorskim pojawiła się obok dziedziczenia, także możliwość uzyskania tego tytułu z rąk cesarza. Takie osoby jednak nie zasiadały w Senacie. Piastowały jedynie państwowe godności urzędnicze. Senatorowie cieszyli się licznymi przywilejami, głównie natury fiskalnej oraz przywilejami sądowymi. U schyłku istnienia cesarstwa senatorowie odgrywali już znikomą rolę w polityce państwa i w życiu publicznym. Podstawą ich pozycji stał się wówczas posiadany przez nich majątek oraz posiadłości ziemskie, które rozrastały się dzięki wprowadzeniu instytucji patronatu. Do grupy określanej mianem humiliores zaliczyć należy kupców, rzemieślników, drobnych ziemskich właścicieli oraz kolonów. W chwilą zaprzestania wojen zmniejszyła się liczba niewolników. Ta grupa odnotowała w omawianym okresie pewną poprawę ich sytuacji. Pod koniec istnienia cesarstwa niewolnicy byli osadzani na ziemi, mogli ją uprawiać.

Mimo tych zmian o charakterze politycznym i społecznym, jakie zaszły w ciągu panowania cesarza Dioklecjana, Konstatnyna Wielkiego oraz ich następców, nie udało się zapowiedz upadkowi cesarstwa rzymskiego. W 330 r. stolica państwa została przeniesiona do Konstantynopola, a razem z nią punkt ciężkości państwa i jego polityka. Cesarstwo zachodniorzymskie, które utworzono w 395 r. było bardziej niż część wschodnia narażone na najazdy ze strony ludów germańskich. W V wieku Rzym dwukrotnie została przez nich zajęty (410 i 455 r.). Państwo rzymskie stopniowo traciło swoje prowincje. Ostatecznie w 476 r. Italię podbiły wojska germańskiego wodza Odoakra. W tej sytuacji część zachodnia cesarstwa rzymskiego przestała istnieć, a na jego dawnych terenach zaczęły powstawać państwa Burgundów, Ostrogotów, Wizytgotów, Wandalów, Longobardów i Franków.