Etapy budowania demokracji ateńskiej

Podobnie jak w Sparcie także i w Atenach ustrój państwa miał w najwcześniejszym etapie charakter monarchiczny. Jednak władza królewska bardzo szybko uległa ograniczeniu. Król sprawował ją dożywotnio, a władza miała charakter elekcyjny. Z czasem posiadane przez monarchę kompetencje przejął archont polemarchos, a kierownictwo nad sprawami państwowymi archont eponymos. W wyniku tych zmian król pełnił tylko funkcje kapłańskie. Kolejnym krokiem stało się ograniczenie dostępu do urzędu archonta i funkcji króla do dziesięciu lat, a od II połowy VII wieku p. Ch. – zaledwie do jednego roku. W tej sytuacji monarcha stał się urzędnikiem państwowym. Każdy obywatel wywodzący się ze stanu szlacheckiego mógł zostać wybrany na ten urząd.

W VII wieku p. Ch. powołano do życia urząd sześciu prawodawców. Wraz z archontami tworzyli oni kolegium dziewięciu archontów. Jego pracami kierował archont eponymos. Inny archont – archont bazileus, zatrzymał tytuł króla i wypełniał funkcje kapłańskie. Wspomniany już archont polemarchos wypełniał funkcje wojskowe. Pozostali członkowie kolegium zajmowali się sądownictwem oraz ustawodawstwem.

Po roku urzędowania archont stawali się członkami Rady Starszych (aeropag). Organ ten wywodził się z dawnej rady królewskiej. Na jej czele stal archont bazileus. Do zadań Rady należało sądownictwo nad najpoważniejszymi przestępstwami. Ponadto do jej kompetencji należał nadzór nad kwestiami administracyjnymi państwa, nad wykonywaniem przyjętych ustaw oraz kontrola działalności archontów. Rada miała charakter arystokratyczny ze względu na zasiadających w niej członków.

W wyniku prowadzonych podbojów i kolonizacji w ateńskim polis z czasem zaczęły mnożyć się wystąpienia niezadowolonych obywateli. społeczeństwo bardzo szybko różnicowało się pod względem majątkowym. Społeczne niezadowolenie próbowali wykorzystać dyktatorzy. W latach 30-tych VII wieku p. Ch. władzę w Atenach chciał przejąć Kylon. Próba ta zakończyła się niepowodzeniem, ale ateńska arystokracja zdecydowała się na ustępstwa, aby w przyszłości uniknąć politycznych przewrotów. Zdecydowano się znieść prawo Drakona z 621 r. p. Ch.

Kolejne zmiany w państwie ateńskim przyniosły dopiero reformy przeprowadzone przez Solona w latach 594-593 p. Ch. przyszły reformator został w 594 r. p. Ch. wybrany na urząd archonta. W celu przeprowadzenia zmian politycznych wyposażono go w szerokie uprawnienia. Solon stworzył podstawę przyszłego demokratycznego ustroju Aten, a reformy które przeprowadził objęły wszystkie dziedziny życia.

Do życia politycznego Aten Solon wprowadził nowe organy władzy państwowej. W miejsce dawnej rady Starszych powołał do życia Wielką Radę (bulle), która składała się 400 członków. Z każdej fyli zasiadało w niej po 100 obywateli, którzy skończyli 30 rok życia. Do kompetencji nowego organu należało rozpatrywanie spraw, które później miały zostać przedstawione Zgromadzeniu Ludowemu. Rada Czterystu, bo tak z czasem została nazwana, ograniczyła kompetencje Rady Starszych (Areopagu). Obok Wielkiej Rady działało również Zgromadzenie Ludowe (ekklezja). W jego skład wchodzili dorośli obywatele (mężczyźni) polis, a więc ci którzy ukończyli 20 rok życia. Do zadań Ekklezji należał wybór urzędników oraz rozpatrywanie najważniejszych spraw państwowych. Organ ten nie otrzymał prawa inicjatywy ustawodawczej. Władza wykonawcza należała po reformach Solona w dalszym ciągu do dziewięciu archontów. Ich działania były kontrolowane przez Zgromadzenie Ludowe. Wśród nowoutworzonych organów należy wymienić sąd przysięgłych (heliaia). W jego skład mógł wejść każdy obywatel, który liczył 30 lat. Wśród kompetencji tego organu znalazło się rozstrzyganie najważniejszych spraw państwowych oraz sąd nad urzędnikami państwowymi.

Nowością zaproponowaną przez Solona w kwestii reform społecznych, stał się podział obywateli ze względu na cenzus majątkowy. Jego wysokość warunkowała posiadanie praw politycznych. Solon podzielił mieszkańców Aten na cztery klasy majątkowe. Jako kryterium przyjął wysokość majątku oraz wielkość uzyskiwanego dochodu. Osoby należące do pierwszych trzech grup mogły korzystać z pełni praw politycznych i publicznych. Mogli więc piastować państwowe urzędy. Na urząd archonta byli wybierani obywatele należący do pierwszej klasy majątkowej. Osoby z czwartej klasy otrzymały prawo zasiadania w organach, które z racji posiadanych kompetencji, wymagały decyzji wszystkich obywateli polis (Zgromadzenie Ludowe i sąd). Klasa majątkowa nie tylko decydowała o posiadaniu praw politycznych, ale także określiła obowiązki wojskowe obywatela. Od służby wojskowej zwolnieni byli obywatele przynależący do czwartej klasy. Jedynie w sytuacji szczególnego zagrożenia państwa, byli powoływani pod broń.

Solon zajął się także kwestiami gospodarczymi. Dzięki wprowadzonym przez niego zmianom uległy stosunki ekonomiczne w Atenach, co przyczyniło się do rozwoju handlu. Solon zakazał wywozu produktów rolnych z polis (za wyjątkiem oliwy). Zaproponował także osobom obcego pochodzeniem którzy osiedlali się na terenie ateńskiego polis, przyjęcie obywatelstwa. Solonowi zawdzięczano również anulowanie wszystkich długów obywateli wobec państwa. Ci mieszkańcy, którzy popadli w niewolę wobec państwa, odzyskiwali wolność. Ziemia, która była oddana w zastaw, została zwrócona dawnym właścicielom. Ponadto osoby, które zostały sprzedane w niewolę za długi, na mocy decyzji państwowej odzyskiwały wolność (wykupione na koszt państwa). W wyniku przeprowadzonych działań zwiększyła się liczba drobnych właścicieli ziemskich, co przyczyniło się do rozwoju gospodarki. Reformy Solona spotkały się z oporem szczególnie wyrażanym przez ateńską arystokrację. W wyniku niezadowolenia społecznego władzę w polis przejął tyran Pizystat i sprawował ją do 527 r. p. Ch.

W 507 r. p. Ch. w specjalne pełnomocnictwa został wyposażony Kleistenes (Klejstenes). Postawiono przed nim zadanie zreformowania państwa ateńskiego. Celem reform stało się obalenie istniejących dotychczas pozostałości struktur rodowych. Zniesione zostały przywileje szlachty, co zniszczyło przewagę tej grupy społecznej.

Kleistenes rozpoczął od zmian w strukturze terytorialnej polis. W miejsce dotychczasowych 4 fyl wprowadził fyle terytorialne. Obejmowały one ateńskich obywateli. Zwiększona została liczba pełnoprawnych obywateli, bowiem do tej grupy zostali włączeni m. in. wyzwoleńcy. Utworzone nowe fyle składały się z trzech dzielnic tzw. tritie. Dzielnice te były położone w różnych częściach miasta, a w ich skład wchodziła część właściwa Aten, część obszaru środkowego oraz część nadbrzeżna. W każdej więc fyli znajdowała się ludność zróżnicowana pod względem gospodarczym. Mieszkańcy Aten pod zostali więc przypisani do terytorium, które zamieszkiwali.  Na czele każdej z fyli stał opiekun oraz samorząd, którego pracami kierowało trzech naczelników. W każdej fyli funkcjonował najwyższy organ władzy jakim było zgromadzenie ludowe (agora). W skład dzielnicy (tritia) wchodziły demy. W Atenach funkcjonowało ich 100. Na czele demu stał wybierany corocznie starosta (demarchos). Najwyższą władzę w ramach demu sprawowało zgromadzenie demu, oraz urzędnicy i kapłani. Do zadań demów należały ich własne zadania, wynikające z posiadanej autonomii oraz zadania powierzone demom przez państwo, np. pobór podatków. Każdy pełnoprawny obywatel musiał zostać wpisany na listę demu. Przynależność do tej jednostki administracyjnej miała charakter dziedziczny. Reformy zaproponowane przez Kleistenesa doprowadziły do zwiększenia liczby fyl (do 10), z tego też powodu została zwiększona liczba członków Rady Starszych (do 500). Jemu też starożytni Grecy zawdzięczali wprowadzenie sądu skorupkowego (ostracyzm).

Ludność Aten po reformach Kleistenesa została podzielona na wolnych i niewolnych. Obywatelem Aten była osoba narodzona z matki i ojca, obywateli polis. Zasada ta została wprowadzona w 450 r. p. Ch. Ateńczyk, który ukończył 18 rok życia był wpisywany na listę demu, po przyjęciu odpowiedniej uchwały przez zgromadzenie ludowe. Po dobyciu szkolenia wojskowego, które trwało do 20 roku życia, osoba taka mogła korzystać z praw obywatelskich. W wieku 30 lat Ateńczyk otrzymywał pełne prawo w ich wykorzystaniu. W wyniku popełnienia przestępstwa obywatel mógł stracić czasowo bądź na zawsze przysługujące mu prawa. Za zasługi na rzecz polis mógł zostać obdarzony dodatkowymi przywilejami, np. zwalniano go od płacenia podatków. Obywatel do 60 roku życia był zobowiązany do służby wojskowej. Rodzaj służby określała przynależność danej jednostki do klas, stworzonych przez Solona.

Wśród ludności zależnej wymienić należy metojków, czyli cudzoziemców, mieszkających na terenie Aten. Trudnili się oni handlem i rzemiosłem. Nie posiadali żadnych praw politycznych. Zakazane były związki małżeńskie pomiędzy członkami tej grupy a ateńskimi obywatelami. Metojkowie nie mogli nabywać ziemi. zobowiązani byli do służby wojskowej oraz do uiszczania specjalnego podatku (metojkion). Każdy cudzoziemiec musiał być wpisany na listę metojków.

Pozycję zbliżoną do ludności cudzoziemskiej w państwie ateńskim posiadali wyzwoleńcy. Osoba przynależące do tej grupy miała swojego opiekuna, oprócz tego płaciła taki sam podatek jak metojkowie oraz dodatkowo specjalną opłatę, zwaną tribolon.

Liczbę obywateli przewyższali w Atenach niewolnicy. W połowie V wieku p. Ch. na terenie Attyki żyło około 67 tys. obywateli, 20 tys. metojków i 200 tys. niewolników. Status niewolnika otrzymywało się w wyniku narodzin z matki niewolnicy. Dodatkowo niewolników dostarczały wojny. W Atenach występowali niewolnicy prywatni i państwowi. Do posług domowych, oraz do pracy w gospodarstwie wykorzystywano niewolników prywatnych. Osoba taka była własnością swojego pana, który traktował go jak rzecz. Pan posiada nieograniczone prawo karania niewolnika. Mógł orzec każdą karę za wyjątkiem śmierci, w tym wypadku bowiem decydował sąd. W lepszym położeniu znajdowali się niewolnicy państwowi. Posiadali oni ziemię oraz własne gospodarstwa. Ponadto mogli pełnić wiele niższych funkcji urzędniczych, jak np. pracownicy więzienia czy policji. Niewolnik zarówno prywatny jak i państwowy mógł uzyskać wolność. W przypadku niewolnika prywatnego konieczny był to tego akt wydany przez właściciela, w przypadku niewolnika państwowego zasługi wojenne.

Reformy Kleistenesa wprowadziły Radę Pięciuset. Najadl najwyższym organem włady pozostawało Zgromadzenie Ludowe. Ponadto rozrostowi uległ aparat urzędniczy. Pojawił się sąd skorupkowy oraz sąd przysięgłych. Kleistenes stworzył podwaliny pod ateński ustrój demokratyczny.

Od połowy V wieku p. Ch. ustrój Aten ulegał ciągłej demokratyzacji. Na czele zwolenników tych przemian stanął Perykles i Efialtes. W latach 462-461 p. Ch. przeprowadzono kolejne reformy. Wprowadzono nową funkcję, by usprawnić działanie organów państwowych – demagoga. Była to osoba odpowiedzialna za politykę zagraniczną i wewnętrzną. Ograniczeniu uległy kompetencje Areopagu, a przejęła je (głównie funkcje kontrolne, sądownicze i wykonawcze) – Rada Starszych oraz częściowo Zgromadzenie Ludowe. Aby wyeliminować niebezpieczeństwo przejęcia władzy przez jednostkę bądź jednostki najbogatsze, wprowadzono w Atenach wynagrodzenie za pełnienie funkcji publicznych. Te wydatki zostały pokryte z podatków oraz z sum płaconych na rzecz państwa ateńskiego przez miasta sprzymierzone.