Europa po 1918 r.

I wojna  światowa doprowadziła do diametralnej zmiany w układzie granic europejskich, Konflikt, w którym udział wzięły największe państwa ówczesnej Europy, przekształcił mapę nie tylko Europy Środkowej i Wschodniej, ale także i Bliskiego Wschodu.

W 1918 r. rozkładowi uległa wielonarodowa monarchia Habsburgów. Ruchy o charakterze narodowowyzwoleńczym w dualistycznej monarchii zrodziły się już przed 1914 r. początkowo w postaci czeskiej, później jugosłowiańskiej. Kluczowym zagadnieniem okazała się być dla nowej Europu także sprawa polska. Spośród ujarzmionych narodów to właśnie Polacy byli czynnikiem najpoważniejszym, najliczniejszym i co warto dodać w dziedzinie świadomości narodowej oraz woli odzyskania wolności ich dążenia były bardzo dobrze zorganizowane. Polacy prze 1918 r. byli podzieleni pomiędzy trzy państwa zaborcze – Prusy, Austrię i Rosję. Konflikt światowy jakim była I wojna, doprowadził do długo oczekiwanej sytuacji, kiedy pod różnych stronach frontu stanęli dotychczasowi sojusznicy – państwa zaborcze. Zaborcy starali się wykorzystać Polaków do własnych celów, jako element prowadzonej polityki ogólnopaństwowej, zapowiadając utworzenie czy to pod auspicjami Austrii czy Rosji, bliżej nieokreślonego państwa polskiego, korzystającego z autonomii w ramach państw zaborczych.

Sprawy wyzwolenia narodów podbitych w zupełnie innym świetle przedstawiła rewolucja rosyjska, a dokładniej ogłoszone przez Lenina prawo do samostanowienia narodów. 15 listopada 1917 r. została ogłoszona Deklaracja praw narodów Rosji. Dawała ona wszystkim nierosyjskim narodom podbitym prawo do oderwania się od państwa rosyjskiego i do realizowania prawa do samostanowienia. Hasło samostanowienia narodów nie było w 1917 r. czymś zupełnie nowym. Doszło ono już do głosu podczas wojen bałkańskich w latach 1912/1913. Wojny te doprowadziły do obalenia rządów tureckich na Półwyspie Bałkańskim. Wówczas jednak wielonarodowe państwa takie jak Austro-Węgry i cesarstwo rosyjskie nie chciały tego prawa zaakceptować.

Pierwszym państwem, które skorzystało z powyższego prawa stała się Ukraińska Republika Ludowa, której powstanie zostało proklamowane w Kijowie 20 listopada 1917 r. W styczniu następnego roku republika całkowicie oddzieliła się do Rosji. Na terenie Ukrainy działali już wówczas socjaliści, którzy w porozumieniu z Rosją Radziecką, 30 grudnia 1917 r., proklamowani powstanie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W tej sytuacji nowe państwo ukraińskie pogrążyło się w wojnie domowej.

Wkrótce po Ukraińcach 6 grudnia 1917 r. niepodległość ogłosili Finowie. Podobnie jak to miało miejsce na Ukrainie, także i tutaj elementy lewicowe próbowały wprowadzić ustrój socjalistyczny. I czasowo rzeczywiście udało im się objąć władzę w Helsinkach, gdzie 28 stycznia 1918 r. ogłoszono powstanie Socjalistycznej Republiki Finlandii. Rozpoczęła się wojna domowa, w wyniku której siły prawicowe zwyciężyły, a Socjalistyczna Republika Finlandii została rozwiązana.

3 marca 1918 r. w Brześciu nad Bugiem został podpisany traktat pokojowy pomiędzy Rosją Radziecką a Niemcami. Podczas okupacji niemieckiej w krajach nadbałtyckich, trwającej jeszcze po podpisaniu traktatu, 16 lutego 1918 r. litewscy nacjonaliści ogłosili powstanie państwa litewskiego. Założono, że nowe państwo otrzyma ustrój monarchiczny. Niedługo potem z deklaracją niepodległości wystąpili Estończycy. W Tallinie 24 lutego 1918 r. proklamowano powstanie państwa estońskiego. W tym samym roku, dopiero jednak 18 listopada, wbrew woli okupanta niemieckiego i radzieckiego, Łotysze proklamowali powstanie niepodległego państwa. W wyniku działań wojennych prowadzonych pod koniec I wojny, państwo niemieckie poniosło klęskę, a wszystkie dotychczasowe tereny zajęte przez wojska niemieckie dostały się pod radziecką okupację. Rosja była zainteresowana rozprzestrzenieniem się ustroju socjalistycznego na inne państwa Europy Środkowo-Wschodniej. Cel udało jej się w 1918 r. przynajmniej częściowo zrealizować, ponieważ dnia 22 listopada 1918 r. powstała Łotewska Republika Radziecka, 29 listopada – Estońska Republika Radziecka, a 8 grudnia – Litewska Republika Radziecka.

Dość długo niewyjaśniona pozostawała sprawa Białorusi, która także była okupowana przez wojska niemieckie. Pod koniec 1918 r. Niemcy zaczęli się stopniowo wycofywać z zajętych dotychczas terenów, a w ich miejsce zaczęły wkraczać wojska polskie. 1 stycznia 1919 r. proklamowano w Mińsku powstanie Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Niedługo potem powstał pomysł połączenia nowego państwa z Litwą. W wyniku podjętych działań 27 lutego 1919 r. utworzona została Litewsko-Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka. Państwo istniało jednak tylko formalnie, bowiem Litwa wówczas znajdował się już pod wpływem stronnictw prawicowych. Z tego też powodu 12 lipca 1920 r. proklamowano powstanie samodzielnej Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

Jesienią 1918 r. wyjaśniła się też sprawa polska. Rozwiązanie przyspieszyła wyraźna deklaracja państw zebranych na konferencji w Wersalu o konieczności powstania Polski niepodległej i zjednoczonej, z dostępem do morza. Nim jednak doszło do powstania niepodległego państwa polskiego na terenie monarchii austro-węgierskiej rozegrały się wydarzenia, które przypieczętowały upadek tego państwa. Zamieszkujący monarchię Czesi, Słowacy i Jugosłowianie, także domagali się uznania ich praw do posiadania własnego państwa. 28 października 1918 r. w Pradze Czesi ogłosili powstanie państwa czechosłowackiego. Bardziej skomplikowana była sytuacja na jugosłowiańskich obszarach monarchii habsburskiej. Jugosłowianie podlegali trzem ośrodkom politycznym: Słoweńcy i Dalmacja – Wiedniowi, Chorwaci, Serbowie – Budapesztowi, a Bośniacy – zarządowi wojskowemu w Sarajewie. 6 października 1918 r. w Zagrzebiu powołano do życia Radę Narodową Słoweńców, Chorwatów i Serbów. 29 października sejm chorwacki zerwał unię z Węgrami i w tym samym dniu wspomniana Rada Narodowa proklamowała powstanie państwa wielonarodowego – Państwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (Państwo SHS), które w 1929 r. przyjęło nazwę – Jugosławia. 1 grudnia 1918 r. w Belgradzie regent Serbii, ks. Aleksander Karadjordjević ogłosił powstanie jednolitego Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, które objęło Serbię z Czarnogórą oraz wszystkie jugosłowiańskie ziemie byłej monarchii austro-węgierskiej. 

30 października doszło do zerwania unii Węgier z Austrią. Tę datę można uznać za kres istnienia dualistycznej monarchii austro-węgierskiej. 21 października zostało ukonstytuowane (przynajmniej w teorii) państwo niemieckoaustriackie. Wówczas Wiedniu działał jeszcze ostatni rząd cesarski. Ostatecznie ukonstytuowanie się nowej republiki austriackiej miało miejsce 16 listopada. Początkowo Austriacy wyrazili chęć połączenia się z Rzeszą Niemiecką, jednak państwa zwycięskiej koalicji nie wyraziły na to zgody.

Pod koniec października 1918 r. spod okupacji austriackiej została wyzwolona część Galicji z Krakowem oraz polska część Śląska Cieszyńskiego. 11 listopada na froncie zachodnim Niemcy ogłosiły kapitulację. Rozpoczął się proces rozbrajania wojsk niemieckich stacjonujących na dawnych polskich ziemiach. 7 listopada 1918 r. w Lublinie powstał pierwszy Rząd Ludowy Republiki Polskiej. Mimo tego za datę odzyskania przez Polskę niepodległości przyjmuje się 11 listopada 1918 r. Po przekazaniu władzy Józefowi Piłsudskiemu przez Radę Regencyjną państwo polskie objęło część byłego zaboru rosyjskiego (Kongresówkę) oraz zachodnią Galicję z polską częścią Śląska Cieszyńskiego.

Na terenie wschodniej Galicji 1 listopada 1918 r. powstała Zachodnioukraińska Republika Ludowa. Polski rząd nie uznał tego faktu i od tego czasu przez kolejne miesiące toczyła się wojna polsko-ukraińska.

16 listopada 1918 r. została proklamowana węgierska republika.

Wśród nowych państw, które powstały po 1918 r., jednak nie na skutek wydarzeń związanych z I wojną światową, należy jeszcze wymienić Islandię.

Po zakończeniu I wojny światowej mapa Europy uległa zmianie. Powstało kilka nowych państw narodowych, a rozpadły się monarchie wielonarodowe. Podsumowując po 1918 r. powstały następujące państwa narodowe: Austria, Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka, Czechosłowacja, Estonia, Finlandia, Islandia, Litwa, Łotwa, Niemcy (republika weimarska), Polska, Rosja Radziecka (Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich od 1922 r.), Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka, Węgry.