Filozofia starożytnej Grecji

Całkowicie oryginalnym osiągnięciem Greków była filozofia (gr. philos – miłośnik, sophia – mądrość - „umiłowanie mądrości”), jako pierwszy użył takiego rozumienia Pitagoras. Filozofia zaczęła się rozwijać począwszy od VI wieku p. n. e., powstawała w różnych miastach na terenie Jonii, dopiero w V wieku p.n.e. głównym ośrodkiem filozoficznym stały się Ateny. Starożytni greccy myśliciele dążyli do poznania istoty i sensu bytu, stawiali wiele pytańFi, które interesują naukowców do dnia dzisiejszego. Najczęstszym obszarem dociekań inspirującym  Greków był wszechświat, bogowie, ludzie, sens życie i działań publicznych, oraz polis – jej funkcjonowanie, wady i zalety. Filozofowie odpowiadali na wiele stawianych przez siebie pytań bez odwołań do kontekstów religijnych, w starożytnej Grecji nie funkcjonowała żadna „święta księga”, zawierająca gotowe odpowiedzi w najważniejszych kwestiach związanych z Bogiem i człowiekiem. Analizując przyczyny powstania filozofii właśnie na terenie Grecji warto podkreślić wpływ jaki wywarł na nią ustrój demokratyczny, który przygotowywał swoich obywateli do publicznej dyskusji na temat spraw państwowych, rozważania sporów przy użyciu argumentów „za” i „przecie”.

Cecha filozofii greckiej:

• bardzo duże zaufanie do rozumu ludzkiego, który pomagał objaśniać wszystkie zawiłości otaczającego świata (racjonalizm);
• obecność stałego wysiłku intelektualnego zmierzającego do poznania;
• powstanie różnych kierunków i szkół filozoficznych.

Filozofia starożytnej Grecji dzieli się na trzy okresy, są to:

• Okres filozofii przedsokratejskiej – trwający od VI do V wieku p.n.e – w tym czasie koncentrowano się głównie na zagadnieniach kosmologicznych;
• Okres filozofii sokratejskiej i posokratejskiej – przypada na czas od Vdo IV wieku p.n.e. w tym czasie wyróżnił się szczególnie Platon i Arystoteles, na pierwszy plan filozofowie wysunęli zagadnienia etyczne;
• Okres filozofii hellenistycznej – od I wieku p.n.e. do 529 roku naszej ery, kiedy to cesarz Justynian zlikwidował Akademię Platońską działającą w Atenach. W tym okresie najwięcej zagadnień dotyczyło teozofii, był to światopogląd religijno-filozoficzny o charakterze panteistycznym.

W pierwszym okresie rozwoju filozofii, nazywanej często filozofią naiwną, jońską lub przyrody wyróżnili się m.in. tacy filozofowie jak:

• Tales z Miletu,
• Anaksymander z Miletu,
• Anaksymenes,
• Pitagoras,
• Heraklit z Efezu,
• Parmenides z Elei,
• Zenon z Elei,
• Demokryt z Abdery.

W tym czasie filozofów interesował świat, rozumiany jako kosmos i przyroda. Szczególnie pytali o początki świata, dostrzegając jego różnorodność. Naukowcy byli równocześnie przekonani o istnieniu jakiejś praprzyczyny, prazasady lub pramaterii – tworzywa, z którego wykształciło się wszystko. Ten prapoczątek nazwano arche.

Jako pierwsi pytali o praprzyczynę filozofowie pochodzący z Miletu Tales, Anaksymander i Anaksymenes. Według Talesa prazasadą była woda, według Anaksymandra to bezkres, a Anaksymenes uznał, że to powietrze, jeszcze inni tak jak np. Heraklit uważali, że zasadą wszechrzeczy jest ogień.

Jednym z bardzo ważnych miłośników mądrości, we wczesnym okresie rozwoju filozofii był Tales pochodzący z Miletu, żyjący w latach około 635 do 560 p. n. e .Był on filozofem matematykiem, inżynierem, kupcem, astronomem i podróżnikiem przekonanym, że świat jest pełen bogów. Jego najważniejszą zasługą był fakt, zainicjowania myślenia filozoficznego, które rozwija się do dziś.

Pitagoras był postacią częściowo legendarną, która miała olbrzymi wpływ na rozwój filozofii oraz matematyki i astronomii. Poglądy filozoficzne Pitagorasa dotyczyły m.in. duszy ludzkiej, która według niego i członków szkoły pitagorejskiej była nieśmiertelna oraz przechodziła metempsychozę, czyli wędrówkę przez serię kolejnych wcieleń. Pitagorejczycy umieli odróżnić dualizm człowieka tzn. nieśmiertelną duszę i śmiertelne ciało.

Heraklit z Efezu (540 -480 p.n.e.), nazywany przez sobie współczesnych „człowiekiem ciemnym” albo „ mówiącym zagadkami” był autorem dzieła pt.: „O naturze rzeczy”. Dzieło to składa się z trzech części tj.: teologii, kosmologii i polityki. Najbardziej rozpowszechnione zdanie Heraklita to „ panta rei”, czyli wszystko płynie, odnosi się ono do poglądu, według którego świat jest zmienny i nieustannie przemijający, nie ma w nim nic trwałego, przyroda i wszystko inne ciągle umiera i rodzi się na nowo. Nieustannie toczy się walka życia ze śmiercią. Jedynym czynnikiem stałym jest prawo zmienności. Tak więc światem nie rządzi chaos lecz logos, będący czynnikiem boskim, wiecznym, nieśmiertelnym. To logos sprawia, że „z dysonansu powstaje idealna harmonia”. Heraklit jest uznany za twórcę przełomu humanistycznego w filozofii starożytnej, ponieważ wypowiadając zdanie : „Szukam i pytam samego siebie” zwrócił uwagę na rozwój mądrego człowieka, poszukującego wiedzy. To rozum według filozofa podpowiada człowiekowi, co należy czynić aby być szczęśliwym. Uznał jednocześnie, że przeciwieństwa, które doświadcza człowiek są mu potrzebne np.: choroba uczy doceniać zdrowie, głód każe doceniać sytość, a zmęczenie – odpoczynek.

W omawianym okresie rozwoju filozofii powstała szkoła eleatów  był to kierunek filozoficzny, który zanegował zmienność świta, uznając, że w świecie panuje stałość i niezmienność. Członkami szkoły eleatów byli np.: Ksenofanes z Kolofontu i Parmenides z Elei. Uczniem tego ostatniego był Zenon z Elei, który z kolei zanegował zmienność i ruch uznając jedynie stałość. Podał cztery argumenty przeciw ruchowi i poznaniu zmysłowemu, wprowadził do filozofii wynalezioną przez siebie dialektykę, jako metodę prowadzenia sporów, polegającą na obronie własnych poglądów zwalczając poglądy przeciwnika.

Demokryt z Abdery (470 – 400 p.n.e.) był najwszechstronniejszym filozofem starożytnym i twórcą atomistycznej teorii materii. Według Demokryta każda materia, nawet dusza ludzka składa się z niepodzielnych (gr. atomos), niezmiennych i niewidzialnych atomów. Nie są one jednakowe, dlatego tworzą się z nich różne rzeczy. Odwieczną właściwością atomów jest ruch w próżni. Twierdził m.in.: „Naprawdę istnieją tylko atomy i próżnia, a słodycz i gorycz, ciepło i zimno są subiektywne”.

Demokryt odróżniał dwa rodzaje poznania tj.: „ciemne” – niepewne, subiektywne oraz poznanie rozumowe, które prowadzi do poznania prawdziwego.

W okresie sokratejskim i posokratejskim wyróżnili się m.in.:

• Sokrates,
• Sofiści,
• Cynicy,
• Cyrenaicy,
• Megaryjczycy,
• Platon,
• Arystoteles.

Wśród wymienionych największe znaczenie mieli kolejno:

Sokrates prawdopodobnie urodził się w Atenach około 470 roku p.n.e., zmarł przez wypicie podanej mu trucizny, zwanej cykutą w 399 roku p.n.e. Sokrates uznawany jest za twórcę etyki, podstawowe pytanie, na które poszukiwał odpowiedzi dotyczyło dobra (agathon) odpowiedniego dla ludzi. Według Sokratesa największym dobrem dla człowieka jest cnota (arete), rozumiana w sensie moralnym. Cnota z kolei była warunkiem szczęścia, którą nazywano eudaimonia. Według Sokratesa pożyteczne jest to co dobre, czyli cnota, rozumiana jako wiedza, w odróżnieniu od tego co złe – niewiedza. Dlatego Sokrates twierdził że : „Dobrzy ludzie są szczęśliwi, a źli nieszczęśliwi”. Żywiołem Sokratesa były rozmowy z ludźmi, często wdawał się w rozmowę z przypadkowo napotkanym człowiekiem, żeby zadać mu pytanie pobudzające do myślenia. Mówił o sobie, że jest akuszerem myśli ludzkich, które pomagają urodzić się prawdzie. Nazywał to sztuką położniczą, czyli meieutyką. Słynne zdanie Sokratesa brzmiało: „Wiem, że nic nie wiem”. Dziś to przyznanie się filozofa do własnej niewiedzy, określa się mianem „ironii sokratejskiej”. Uczniem Sokratesa, który najbardziej zadbał o przetrwanie swojego nauczyciela był Platon.

Sofiści – przywykło się tak określać grupę filozofów, nauczycieli, którzy w V wieku p.n.e. odpłatnie nauczali retoryki, filozofii, etyki i polityki. Na czele tej grupy stał Protagoras z Abwery. Przedmiotem badań i dociekań sofiści wybrali sobie człowieka, analizowali umiejętności, które są mu potrzebne aby zapewnił sobie sukces w życiu osobistym i publicznym. Sofiści rozpowszechniali pogląd głoszący relatywizm ludzkiego poznania. Dzięki nim rozwinęła się retoryka i erystyka jako narzędzia oddziaływania społecznego. Sofiści byli autorami teorii mówiącej o umowie społecznej, która nabrała rozgłosu w Europie dopiero w dobie oświecenia.

Cynicy – była to grupa filozofów pod przywództwem ucznia Sokratesa, którzy głosili tezę, iż jedynym celem ludzkiego życia, gwarantującym szczęście jest cnota, a wszystko poza nią jest niegodne uwagi. Samowystarczalna cnota była rozumiana jako umiejętność panowania nad sobą. W starożytności cynicy pogardzali rodzinom, państwem, religią, co spowodowało utrwalenie się z czasem spostrzegania ich jako grupę (i poglądy) negującą system wartości przyjęty w danej społeczności.

Platon – urodził się w 472 zmarł w347 roku p .n. e., był twórcą poglądu nazwanego idealizmem, Seneka nazwał go „księciem filozofów”. Platon był uczniem i przyjacielem Sokratesa, w 388 roku p. n. e. założył w Atenach szkołę zwaną Akademią od nazwy gaju Akademos, w którym się mieściła. Platon jest autorem wielu dzieł, które przetrwały do naszych czasów. Tytuły niektórych jego dzieł są następującenp.: „Uczta” – opiewająca miłość, „Fedon” – traktująca o nieśmiertelności duszy, „Państwo” – o sprawiedliwości, „Obrona Sokratesa” – w której znalazła się mowa mistrza przed sądem. We wczesnym okresie swojej twórczości pisał dialogi sokratejskie, których głównym tematem był Sokrates i jego poglądy. Według Platona świat istnieje w wymiarze dualistycznym tzn. : wiecznie istniejących idei i ich niedoskonałych realnych odwzorowań. W świecie realnym człowiek przypomina sobie to, co dusza oglądała przed narodzinami. Człowiek jest istotą dualistyczną ponieważ składa się z materialnego ciała i nieśmiertelnej duszy. Najważniejsze wyróżnione przez Platona idee to: idea dobra, piękna i prawdy. Będąc uczniem Sokratesa wyróżnił też cztery cnoty, jako „szlachetności duszy”, każdej części duszy odpowiada określony rodzaj cnoty np.: cnotą rozumu jest mądrość, popędliwości - męstwo, pożądliwości – panowanie nad sobą.

Platon, jak wielu filozofów starożytnych był zwolennikiem teorii metempsychozy, czyli wędrówki dusz. W dziele zatytułowanym „Państwo” przedstawił projekt idealnego, utopijnego państwa rządzonego przez filozofów. Platońska koncepcja politei, została uznana za prawzór wszystkich późniejszych utopii politycznych. Platon był jedną z najważniejszych postaci filozofii starożytnej, której poglądy zaważyły na kierunkach rozwoju filozofii jako nauki. Już w III wielu naszej ery narodził się neoplatonizm.

Arystoteles (384 – 322 p.n.e.) był najpopularniejszym i najbardziej samodzielnym uczniem Platona. Posiadał szerokie horyzonty myślowe, zajmował się wieloma dziedzinami nauki od biologii po logikę. Jako filozof, zajmował się zagadnieniami metafizycznymi, kosmologicznymi, psychologicznymi (nauka o duszy), etycznymi, estetycznymi i politycznymi. Napisał wiele rozpraw naukowych, a wśród nich : „Eudemos”, „Zacheta do filozofii”. Wiele jego wykładów zostało zebranych po śmierci i uznane jako „Corpus Aristotelicum”, zawiera siedem grup pism z różnych dziedzin nauki np.: logiki, fizyki, biologii, psychologii oraz retoryki, etyki, polityki i filozofii. Najważniejsze naukowe odkrycia Arystotelesa można najprościej wymienić w sposób następujący:

• w dziedzinie logiki odkrył, że substancja składa się z materii i formy, materia zyskuje energie dzięki formie;
• uznał Boga jako pierwszą przyczynę i nieporuszonego poruszyciela świata – wskazując w ten sposób dualizm Boga,
• odkrył, że poznanie oparte jest na spostrzeżeniach zmysłowych, czyli empirycznych, przetworzonych następnie przez rozum,
• wymyślił zasadę „złotego środka”,
• uznał, że cnota jest warunkiem szczęścia będącego najwyższym dobrem
• opracował zasady retoryki.

Autorytet i wielkość Arystotelesa przetrwała przez średniowiecze do czasów współczesnych.

W okresie filozofii hellenistycznej wystąpili:

• Stoicy,
• Epikurejczycy,
• Sceptycy,
• Eklektycy.

Stoicy – była to grupa filozofów, którzy pojawili się w III wieku p.n.e., ich prekursorem był Zenon z Kation, który w 300 roku p.n.e. założył w Atenach szkołę, która mieściła się

w bramie Stoa Poikile (stąd nazwa stoicy). Stoicy głosili następujące poglądy : w etyce – uznawali, że najwyższym dobrem człowieka i warunkiem szczęścia jest samowystarczalna cnota. Propagowali ideę uniezależnienia się od wszelkich zewnętrznych okoliczności i życia zgodnie z naturą. Postulowali wyzbycie się wszelkich negatywnych uczuć. Stoicy zyskali duże zainteresowanie nie tylko w Grecji, ale również na terenie Cesarstwa Rzymskiego, czego znakomitym przykładem jest Seneka i Marek Aureliusz.

Epikurejczycy pojawili się niemalże w tym samym czasie co stoicy, głosząc teorie szczęścia, utożsamianego z przyjemnością, rozumianą jako brak cierpień i zmartwień (atrakcja). Źródłem nieszczęścia według epikurejczyków jest lęk przed poczuciem niespełnienia, przed cierpieniem, śmiercią. Przedstawicielem epikurejczyków był m.in. twórca kierunku Epikur (341 – 271 p.n.e.), a w starożytnym Rzymie Lukrecjusz , autor dzieła „O naturze rzeczy”, które jest najlepszym źródłem umożliwiającym poznanie poglądów filozofii epikurejskiej.

Sceptycy – była to grupa filozofów, która pojawiła się w Grecji na przełomie IV i V wieku p.n.e. Nazwa grupy wywodzi się od greckiego słowa skeptikcs, co oznacza „wątpiący, badający”. Przywódcą, a zarazem twórcą tego kierunku filozoficznego był Pyrron z Elidy. Sceptycy negowali możliwości poznania wiedzy pewnej i niepodważalnej, krytykowali wszelkie twierdzenia naukowe, postulowali powstrzymanie się od sądów, skoro wiedza jest niepewna. Tylko w ten sposób według sceptyków można osiągnąć wewnętrzny spokój, a nawet szczęście.

Eklektycy pojawili się wśród stoików w II do połowy I wieku p.n.e., próbowali połączyć wszystkie dotychczasowe doktryny filozoficzne i stworzyć jednolicie spójny system.