Futuryzm (nazwa pochodzi od włoskiego słowa il futuro - przyszłość), ruch intelektualny i artystyczny powstał w Mediolanie około 1909 roku, trwający do zakończenia I wojny światowej. Podłoże teoretyczne nowego ruchu ukształtował poeta F.T. Marinetti, który w piśmie „ Figaro” opublikował manifest poezji futurystycznej. Pisał m.in.:
(…) oświadczamy, że wspaniałość świata wzbogaciła się o nowe piękno : piękno szybkości ! Samochód wyścigowy ze swoim pudłem zdobnym w wielkie rury podobne do wężów w ognistym oddechu…ryczący samochód, który zdaje się pędzić po taśmie karabinu maszynowego, jest piękniejszy niż Nike z Samotraki.
Prekursorami ruchu futurystycznego byli: Giacomo Balla (1871 – 1958), Umberto Boccioni (1882 – 1916), Carlo Carra (1881 – 1966), Luigi Russolo, Gino Severini (1883 – 1964), wydali oni „Manifest malarzy futurystów” w 1912 roku. Futuryści domagali się w nim :
- zniszczenia kultu przeszłości i „obsesji” antyku,
- zniszczenia naśladownictwa,
- odrzucenia perspektywy,
- zniszczenia muzeów, bibliotek i akademii,
- zrezygnowania z tematów malarskich, które były wykorzystywane w przeszłości.
W zamian głosili kult szybkości, maszyn, postępu technicznego, pędu, heroizowali gorączkowy zgiełk wielkiego miasta, elektryczność, całą mechaniczną cywilizację. Życie utożsamiali z walką, przeciwstawiali się zastanemu porządkowi społecznemu, narażając się na ostry sprzeciw. Głosili kult siły i deklarowali wolę walki. F.T. Marinetti w swoim pierwszym manifeście popierał militaryzm, anarchie, głosił pogardę dla kobiet, a nawet sławił wojnę. Przyszły świat wyobrażał sobie idealnie, rządzony przez artystów, bez policji i więzień.
Źródłem natchnienia i fascynacji futurystów była nowoczesna, prężnie rozwijająca się cywilizacja z początków XX stulecia. Główną ideą futurystów było przedstawienie ruchu w malarstwie w sposób nie tradycyjny lecz nowy, przez ukazanie kolejnych, nakładających się faz (czasoprzestrzeni) np.: ruchu konia, człowieka, pojazdu. Poszczególne formy „ruszające się” przenikają przestrzeń otaczającą, kształty są zwielokrotnione przez ukazanie ruchu w jego poszczególnych fazach. Ruch był rytmem ówczesnej cywilizacji. Futurystom chodziło o przekaz współczesnego im rytmu i tempa życia, zabiegali o to, aby przedstawiać jednocześnie na obrazie równoczesność zdarzeń tzw. symultanizm. Przez pojęcie to rozumiano również nową koncepcje czasu, powszechny dynamizm, zanik materialności ciał pod wpływem światła i ruchu. Problem ruchu symultanistycznego podejmowali niemal równocześnie malarze w wielu krajach np. Marcel Duchami namalował w 1912 roku „Akt schodzący po schodach”, w tym samym czasie powstała „Procesja w Sewilli” Franciszka Picabii (1879 – 1953). Jako przykład realizacji postulatów futurystów niech posłużą jeszcze inne dzieła np.:
- Dynamizm głowy kobiecej, Symultaniczny widok z okna (1912), Stany duszy, Elastyczność i rzeźba Jedyna forma ciągłości w przestrzeni, Umberto Boccioniego,
- Ekspansja sferyczna światła nr 2, Bal Tabarini, Hiszpańskie tancerki, Tancerz morski – Severiniego,
- Dynamizm samochodu, Rewolucja, Muzyka - Russola,
- Żołnierze w marszu J. Villona,
- Szybkość samochodu, Pies na smyczy, Lot jaskółki, Synteza ruchu, Wiosna – G. Balli.
Prace futurystów są pełne siły, napięcia, aktywności, ujmują zjawiska wieloaspektowo, jako to, co postrzega człowiek i ma w świadomości. Ważną rolę w ich twórczości odgrywała też intuicja i instynkt, wielu futurystów interesowało się filozofią, szczególnie Nietzschego i Bergsona.
Pierwsza wystawa omawianej grupy malarzy odbyła się w Paryżu w 1912 roku. Z dzisiejszego punktu widzenia obrazy zaprezentowane przez futurystów mogą budzić zdziwienie zafascynowaniem zjawisk, które żyjącym współcześnie wydają się niebezpieczne dla człowieka (np. postęp cywilizacyjny, czy degradacja środowiska naturalnego). Choć można zrozumieć, że wielowiekowe obcowanie z dziedzictwem sztuki włoskiej, młodym artystom nieznośnie ciążyło i dlatego poszukiwali nowych tematów.
Twórcą rzeźby futurystycznej był włoski malarz i rzeźbiarz Umberto Boccioni, wyrzeźbił on m.in.: dzieła zatytułowane: Jedyna forma ciągłości w przestrzeni(1913 rok), Siły ulicy, Rozwinięcie butelki w przestrzeni i Synteza ludzkiego dynamizmu (1912). Trendy futurystyczne widoczne w rzeźbie symbolizuje przenikanie się płaszczyzn, ciągłość formy i przestrzeni.
Antonio Sant`Elia (1888 -1916) z pochodzenia Włoch, był przedstawicielem architektury futurystycznej, która zawierała w sobie, nowoczesność i zdobycze techniki np. : ruchome schody, windy itp. Projekty miejskie uwzględniały trasy szybkiego ruchu, koleje, lotniska, wieżowce z betonu, szkła i stali. W 1914 roku Antonio Sant`Elia wydał manifest zatytułowany Architektura futurystyczna, jednak wiele jego pomysłów zostało tylko w fazie projektów.
W Polsce poczynając od 1920 roku wydano kilka manifestów futurystycznych, niektóre czasopisma jak np.: „Zwrotnica”, czy „Nowa sztuka” przekazywały pomiędzy innymi treści futurystyczne. Twórcy polskiego futuryzmu atakowali romantyczną i młodopolska tradycję, nie stroniąc od atmosfery sensacji obyczajowych.