Gospodarka zachodniej i wschodniej Europy

Rewolucja technologiczna, rozwój rolnictwa i związane z nim przeobrażenia społeczne na wsi nie przebiegały równomiernie w całej Europie. W XVI i XVII w. wyraźny był jej podział na dwie strefy gospodarczo – społeczne. Wykształciły się dwa typy stosunków produkcji rolnej i dwa typy struktury wsi europejskiej.

Za linię graniczną tych stref przyjmuje się rzekę Łabę. Punkt ciężkości gospodarki europejskiej przesunął się na północ. Produkcja tekstylna skoncentrowała się w Anglii oraz w miastach niderlandzkich. Kupcy holenderscy skupili w swych rękach pośrednictwo handlu zbożem z obszarem Europy Środkowo – Wschodniej. Zboże skupowane z tej części kontynentu stało się w XVI w. jednym z najważniejszych towarów, jakie statki niderlandzkie i hanzeatyckie przewoziły z portów bałtyckich na zachód.

Ogólnoeuropejski wzrost cen żywności był od początku XVI w. źródłem rozwoju gospodarczego krajów położonych na wschód od Łaby. Rosnąca opłacalność produkcji rolnej sprawiła, że tutejsi właściciele majątków ziemskich, głównie kler i szlachta, zaczęli dążyć do przejęcia bezpośredniej kontroli nad handlem zbożem. Wykorzystując uprzywilejowaną pozycję w państwie, stymulowali ustawodawstwo w kierunku prawnej eliminacji lokalnych kupców z rynku zbożowego. Wkrótce proceder ten zdecydował o upadku miast i mieszczaństwa w krajach wschodnioeuropejskich.

Właściciele gruntów zaczęli również dążyć do przejęcia kontroli nad produkcją zboża. Wpłynęło na to: popyt na zboże z jednej strony, z drugiej zaś deprecjacja pieniądza, wynikająca z olbrzymich potrzeb monarchii środkowoeuropejskich zaangażowanych w przedłużające się wojny i prowadząca do spadku realnych dochodów z renty gruntowej. Początkowo w dobrach kościelnych, a następnie świeckich, postępował proces tworzenia obok wsi, kosztem gruntów chłopskich, folwarków szlacheckich. W ten sposób szlachta i duchowieństwo całkowicie przejmowały dochody z gruntów pozostających w ich władaniu. Ponieważ praca w folwarku wymagała znacznej siły roboczej, korzystniejsza okazała się zamiana renty pieniężnej na rentę odrobkową, tak zwaną pańszczyznę.

Od początku XVI w. pańszczyzna stawała się najpopularniejszą i najbardziej efektywną ekonomicznie z punktu widzenia właścicieli folwarków, formą stosunków gospodarczo – społecznych w Europie Środkowo – Wschodniej. Proces ten wpłynął na pogłębienie dualizmu gospodarczego w Europie wczesnonowożytnej.

Tereny położone na wschód od Łaby zdominowała gospodarka folwarczno – pańszczyźniana, powodująca pogłębienie stosunków feudalnych, czyli tzw. refeudalizację, podczas gdy na zachodzie Europy dominował system oparty przede wszystkim na rencie pieniężnej, stopniowo likwidujący stosunki feudalne, czyli następował tam proces tzw. defeudalizacji. Na południu kontynentu natomiast stosunki gospodarczo – społeczne opierały się na połownictwie.

Powstanie dwóch różnych obszarów gospodarczych w Europie odegrało znaczącą rolę w dziejach kontynentu, zarówno u progu nowożytności, jak też w późniejszych okresach historycznych. Odrębne typy systemów gospodarczych wytworzyły nie tylko różne typy stosunków społecznych w ówczesnej Europie, ale też rzutowały na sprawy polityki wewnętrznej i zagranicznej państw położonych po obu stronach Łaby.