III republika (1870 - 1940)

28 stycznia 1871 r. zakończyła się wojna pomiędzy Francją a Niemcami. Konflikt trwający rok został rozstrzygnięty na korzyść państwa niemieckiego. Francja musiała przyjąć upokarzające warunki pokojowe.

O nowym ustroju państwa francuskiego miało zadecydować Zgromadzenie Narodowe wybrane w czasie wyborów parlamentarnych 8 lutego 1871 r. Większość mandatów uzyskali dzięki poparciom masy chłopskich monarchiści. Nowym szefem rządu został wybrany Adolf Thiers, dawny minister Ludwika Napoleona Bonaparte.

28 lutego 1871 r. nowe Zgromadzenie Narodowe ratyfikowało warunku pokoju z Niemcami. Na jego mocy państwo francuskie oddawało zwycięzcy Alzację i Lotaryngię oraz zobowiązywało się do zapłaty wysokiej kontrybucji wojennej (5 mld franków w złocie).

Na wiadomość o klęsce armii francuskiej w bitwie pod Sedanem, w Paryżu w 1870 r. wybuchło powstanie. Wzięli w nim udział robotnicy i drobnomieszczaństwo. Pod naciskiem tych wydarzeń Zgromadzenie Prawodawcze ogłosiło detronizację Napoleona III i proklamowało powstanie republiki. Władzę w kraju powierzono Rządowi Obrony Narodowej. 17 lutego nowo wybrana Konstytuanta przekazała władzę wykonawczą w republice francuskiej Adolfowi Thiers’owi. Przejął on kompetencje premiera i jednocześnie głowy państwa. Wiosną 1871 r. wybuchło w Paryżu kolejne powstanie, zwane Komuną Paryską. Po stłumieniu walk Zgromadzenie Narodowe przystąpiło do prac nad konstytucją. Została ona uchwalona w 1875 r. Składała się z trzech odrębnych dokumentów:

•  ustawy o organizacji Senatu (24.II.1875)
•  ustawy o organizacji władz publicznych (25.II.1875)
•  ustawy o stosunkach między władzami publicznymi (16.VII.1875)

Konstytucja była bardzo krótka i liczył 34 artykuły. Miała także tymczasowy charakter, jak gdyby jej twórcy nie liczyli na trwałość systemu politycznego, który udało im się wywalczyć. Ustawa zasadnicza nie ogłosiła wprost wprowadzenia we Francji ustroju republikańskiego. Mówi tylko o rządach prezydenta. Pominęła również „Deklarację praw”. Mimo obaw twórców, konstytucja i jej zapisy utrzymały się aż do 1940 r.

Zgodnie z zapisami konstytucji władza ustawodawcza należała do dwóch organów: Izby Deputowanych oraz Senatu. Pierwsza z wymienionych składała się z 600 osób – posłów, których wybór następował w wyborach powszechnych, tajnych, równych i bezpośrednich. Kadencja tej izby trwała cztery lata. Czynne prawo wyborcze przysługiwało mężczyznom, którzy ukończyli 21 rok życia, a bierne – mężczyznom, którzy skończyli 25 lat. Skład Senatu liczył 300 senatorów. Początkowo 75 z nich wybierało Zgromadzenie Narodowe. Swoją funkcję pełnili dożywotnio. Pozostała część senatorów pochodziła z wyborów powszechnych, równych i pośrednich. Ich kadencja trwała dziewięć lat. Co trzy lata dokonywała była zmiana 1/3 składu senatorów pochodzących z wyborów.

Oba organy brały  udział w procesie legislacyjnym. Każda z obowiązujących w państwie ustaw musiała zostać uchwalona przez Izbę Deputowanych i Senat. Wyjątkiem były tylko projekty ustaw dotyczące finansów, które były przedstawiane Izbie Deputowanych, przez nią były uchwalane, i później przesyłane do Senatu. Senat posiadał prawo sądzenia prezydenta oraz ministrów. Ta izba sądziła również przestępstwa o zamach stanu. Akty prawne wydawane przez prezydenta musiały zostać zaakceptowane przez obie izby, aby uzyskały moc prawną. Podobnej decyzji wymagało wypowiedzenie wojny, zmiany terytorialne państwa oraz ogłoszenie amnestii. Obie izby obradując jako Zgromadzenie Narodowe, miły prawo do przeprowadzenia rewizji konstytucji oraz wyboru prezydenta.

Władzę wykonawczą sprawował prezydent wraz z ministrami. Głowa państwa była wybierana przez Zgromadzenie Narodowe na okres siedmiu lat. Prezydent ponosił odpowiedzialność konstytucyjną za załamanie przepisów ustawy zasadniczej. Ponosił także odpowiedzialność przed Senatem za przestępstwa pospolite. Każdy akt wydany przez prezydenta wymagał kontrasygnaty, czyli podpisu odpowiedniego ministra, aby uzyskać ważność. Do kompetencji prezydenta należało:

•  ogłaszanie ustaw
•  przewodniczenie Radzie Ministrów
•  kierownictwo polityki zagranicznej
•  powoływanie ministrów
•  obsada wyższych stanowisk cywilnych i wojskowych
•  dysponowanie siłami zbrojnymi
•  prawo do rozwiązania Izby Deputowanych za zgodą Senatu
•  prawo łaski.

Mógł korzystać z prawa inicjatywy ustawodawczej oraz prawa weta zawieszającego w stosunku do ustaw.

Ministrowie solidarnie odpowiadali za politykę rządu przed obiema izbami. Ponosili także indywidualną odpowiedzialność za wydawane przez nich akty urzędowe. Podobnie jak prezydent, ponosili odpowiedzialność konstytucyjną, za złamanie konstytucji lub prawa.

W 1872 r. przywrócona została w systemie władzy III republiki francuskiej Rada Stanu. Na jej czele stanął minister sprawiedliwości. Rada zajmowała się opiniowaniem projektów ustaw oraz niektórych prezydenckich dekretów. Pełniła także rolę najwyższego sądu administracyjnego.

Praktyka ustrojowa III republiki pokazała, że dominującą rolę w państwie odgrywał rząd, na czele którego stanął premier. Tego ostatniego stanowiska konstytucja z 1875 r. nie wprowadzała. W praktyce zostało ono wprowadzone przez przewodniczenie Radzie Ministrów przez jednego z ministrów. Rząd odpowiadał przez Izbą Deputowanych, co w praktyce przyczyniło się do ukształtowania politycznej odpowiedzialności Rady Ministrów przed Izbą Deputowanych. Władza prezydenta nie była w pełni wykorzystywana. Z tego też powodu, stanowisko to zostało zdominowane przez Izbę Deputowanych. Parlament doprowadził nawet pośrednio do wprowadzenia odwołalności prezydenta, bowiem za czasów III republiki zmusił do ustąpienia trzech prezydentów, jeszcze przed upływem ich kadencji. 

Konstytucja z 1791r.

W lipcu 1789 r. wybuchła we Francji rewolucja. W ciągu dwóch kolejnych lat w państwie tym w drodze przyjmowanych ustaw i zarządzeń, dokonała się zmiana ustroju politycznego i społecznego Francji. Wyrazem tych zmian stała się ustawa konstytucyjna, która uzyskała królewską sankcję dnia 14 września 1791 r.

Konstytucja 1791 r. powstawała stopniowo. Wstępem do niej była Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, uchwalona tuż po wybuchu rewolucji, 26 sierpnia 1789 r. Na redakcje tekstu ustawy zasadniczej duży wpływ miały zachodzące wówczas wypadki polityczne, a mianowicie walki z monarchistami oraz zwolennikami dawnej hierarchii francuskiego społeczeństwa, a także walka z masami ludowymi.

Konstytucja francuska wcielała w życie zasady nowej epoki – oświecenia. Stosowała w praktyce rozwiązania, jakie zostały zaproponowane przez Karola Monteskiusza, Anne Roberta Jacques’a Turgota i markiza de Condorcet, oraz opierał się za zasadach wprowadzonych przez konstytucję republikańską Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej w 1787 r.

Pierwsza konstytucja rewolucyjnej Francji spełniła wszystkie postulaty klasy społecznej, która była autorem przewrotu. Grupa ta otrzymała prawo nieograniczonego bogacenia się, została zwolniona od nacisków ze strony aparatu władzy państwowej, ale jednocześnie zabezpieczała przed żądaniami, które pojawiały się ze strony robotników i chłopów.

Mimo, że w konstytucji znalazły się zapisy o równości i wolność wszystkich obywateli, w rzeczywistości nie były one przestrzegane. Ustawa w myśl zasady zaproponowanej przez Emmanuela Josepha Sieyès’a, podzieliła obywateli w zależności od ich stanu majątkowego. Wyróżnione zostały cztery kategorie obywateli: bierni, czynni, elektorzy i wybieralni (èligibles). Pierwsza kategoria osób została pozbawiona prawa wyborczego, ponieważ nie posiadali żadnej własności. W skład drugiej kategorii weszli obywatele, którzy ukończyli 25 rok życia oraz płacili podatki bezpośrednie w wysokości co najmniej trzydniowych zarobków, oraz nie pozostawali w zależności służebnej. Przy czym maksimum i minimum zarobków miało zostać określone przez Zgromadzenie Prawodawcze. Liczbę obywateli czynnych we Francji w tym okresie szacowano na około 4 300 000 osób. Do ich zadań należał wybór elektorów. Elektorem mogła zostać osoba, która posiadała jakąś własność, bądź była użytkownikiem ziemi albo lokatorem drogiego mieszkania. Ludzi, którzy kwalifikowali się do tej grupy – elektorów, było we Francji około 50 000. Do nich należało tylko prawo wyboru proboszczów, sędziów, deputowanych do parlamentu oraz urzędników administracji lokalnej. Odpowiedniego cenzusu majątkowego żądano także od „wybieralnych”. Można więc zauważyć, że w miejsce tak znienawidzonej przez rewolucjonistów, rodowej arystokracji, wprowadzona została „arystokracja pieniądza”. Francją nadal więc miała rządzić elita.

Konstytucja wprowadziła zasadę decentralizacji władzy państwowej. Zgodnie z zasada trój podziału władzy Monteskiusza wprowadzono podział na władzę ustawodawczą (prawodawczą), wykonawczą i sądowniczą.

Władza ustawodawcza należała do jednoizbowego Zgromadzenia Prawodawczego, składającego się z 745 deputowanych. Byli oni wybierani na dwuletnią kadencję. Król nie miał prawa rozwiązać Zgromadzenia. Organ ten posiadał wyłączną inicjatywę ustawodawczą, monarcha mógł jedynie proponować temat uchwał, bądź też zajęcie się określoną kwestią.

Władzę wykonawczą miał sprawować król. Nie odpowiadał on za podejmowane działania, bowiem w jego imieniu wykonywali ją ministrowie. Sześciu ministrów, realizujących politykę królewską, odpowiadało przez Zgromadzeniem za swoją działalność. Król w stosunku do uchwal Zgromadzenia Prawodawczego posiadał prawo weta zawieszającego. Weto jednak przestawało obowiązywać w momencie gdy prawo odrzucone przez króla, zostało uchwalone przez dwa kolejne Zgromadzenia. Król stał na czele francuskiej armii. Posiadał także prawo łaski.

Sędziowie byli wybierani w drodze wyborów demokratycznych, przez obywateli. Pełnili swój urząd bezpłatnie.

Konstytuanta wprowadziła także mowy podział administracyjny kraju. W miejsce dawnych prowincji, zostały wprowadzone departamenty (83). Te z kolei podzielono na dystrykty, dystrykt na kantony, a te natomiast na gminy. Na czele każdej z tych jednostek (oprócz kantonu) stała wybierana przez elektorów (w gminach przez obywateli czynnych) rada oraz również pochodzący z wyboru – organ wykonawczy. Do kompetencji rad należał nadzór na policją, gwardia narodową, oraz częściowo także nad oddziałami wojska, stacjonującymi w danym okręgu.

W trakcie dyskusji na konstytucją, został odrzucony projekt zniesienia poddaństwa Murzynów we francuskich koloniach. Uważano, że jest to zbyt radykalna zmiana jak na ówczesne czasy. Obawiano się głównie wzrostu cen kolonialnych towarów (głównie cukru). Ponadto plantatorzy na wsypie Santo Domingo zagrozili poddaniem wyspy Anglikom, jeśli proponowany projekt wszedłby w życie.

Konstytucja 1791 r. obowiązywała do 1792 r. Wówczas została zniesiona monarchia i ogłoszona republika.