Industrializacja

W drugiej połowie XVIII wieku na terenie Anglii rozpoczęła się proces tzw. rewolucji przemysłowej, który w innych państwach Europy miał miejsce dopiero w XIX wieku. Rewolucja przemysłowa wiązała się ze zmianami w sposobie wytwarzania produktów oraz stosunków miedzy wytwarzającymi, polegała na przejściu z produkcji ręcznej (nakładu i manufaktur) do produkcji mechanicznej.

Pierwszą znaczącą innowacją rozwoju naukowego było wprowadzenie w Anglii w roku 1733 mechanicznego warsztatu tkackiego przez Johna Kaya. W mechanizmie warsztatu zastosowano sznurek, który wprowadzał czółenko w ruch, w ten sposób poruszało się samo i nie trzeba go było przesuwać ręcznie. W 1765 roku James Hargreaves wynalazł pierwsza mechaniczną przędzarkę posiadającą wiele wrzecion, została nazwana „Przędzarką Jenny”. Dzięki temu wynalazkowi można było jednocześnie wytwarzać szesnaście nici. W 1775 roku Richard Arkwright zastosował w „Przędzarce Jenny” napęd mechaniczny, wykorzystując koło wodne. Kolejne ulepszenie maszyny przędzalniczej miało miejsce w 1779 roku, kiedy to angielski włókniarz Samuel Crompton skonstruował przędzarkę o 48 wrzecionach z mechanicznym formowaniem i naciągiem nici, umożliwiającą wytwarzanie cienkiej przędzy. Warto zaznaczyć, że pomysłu na ulepszanie warsztatów przędzalniczych nie przypadkowo rodziły się w Anglii, w końcu to tam poczynając od XVI wieku następował szybki wzrost zainteresowania przemysłem włókienniczym na bazie wełny, produkowanej z własnych owiec.

Dodatkowego tempa nabrała produkcja włókiennicza po 1785 roku, kiedy to Edmund Cartwright opatentował i zastosował mechaniczne krosno. Jeszcze większym przełomem okazał się wynalazek „ojca rewolucji przemysłowej” Szkota Jamesa Watta z 1769 roku, który wynalazł maszynę parową. Maszyna znalazła szerokie zastosowanie w przemyśle włókienniczym. W 1784 roku uruchomiono pierwszą fabrykę przędzalniczą, stosując wynalazek Watta.

W XVIII wieku na terenie Anglii dokonano równie ciekawych i ważnych odkryć w przemyśle metalurgicznym, hutnictwie i górnictwie np. w 1735 roku Abraham Derby jako pierwszy wytopił surówkę stosując koks, a kilkadziesiąt lat później Henry Cort, opatentował nową metodę przerabiania surówki w stal. Produkcja stali znalazła szerokie zastosowanie w transporcie na przełomie XVIII i XIX wieku zaczęto budować mosty, drogi, kolej z wykorzystaniem stali. W związku z rozwojem handlu ważnym odkryciem stało się zbudowanie parowozu przez George Stephensona w 1814 roku, następnie unowocześnionego w 1829. W 1825 roku w Anglii otwarto pierwszą na świecie publiczną linię kolejową (Darlington – Stocklon). Nieco wcześniej bo w 1807 roku powstały pierwsze statki o napędzie parowym (zbudował je Robert Fulton i John Stevens).

W wyniku zastosowania opisanych powyżej wynalazków Anglia Na przełomie XVIII i XIX wieku Anglia stała się największą potęga przemysłową świata, wyprzedzając dotychczas dominujące kraje jak np., Holandia. Również dzięki temu Anglia stała się prekursorką przemian w innych krajach Europy Zachodniej.

Dominacja Anglii na rynkach światowych przyspieszyła rozwój cywilizacyjny pozostałych państw w Europie. Dodatkowympowodem do zintensyfikowania rozwoju ekonomicznego i społecznego był szybki rozwój życia naukowego w XIX wieku. Oto niektóre przykłady:

• 1801 w Anglii Thomas Young dokonał opisu astygmatyzmu,
• w tym samym roku na terenie Niemiec W. Ritter odkrył promienie ultrafioletowe,
• w 1803roku R. Fulton w Stanach Zjednoczonych skonstruował parowiec
• w roku 1804 Anglik Richard Trevithick zaprezentował w pełni funkcjonalny parowóz szynowy. Dziesięć lat później, Stephenson unowocześnił stary model parowozu nadał mu nazwę „ Rakieta”,
• w1804 Joseph Marie Jacquard opracował zasady działania mechanicznego warsztatu do tkania wzorzystego i wielobarwnego,
• w 1821 roku Brytyjczyk, fizyk Michał Faraday skonstruował model silnika elektrycznego,
• rok później (1822) J.B. Lamarck dokonał systematyki gatunku,
• w latach dwudziestych i trzydziestych odkryto m.in.: elektromagnes, maszynę do szycia, zjawisko indukcji elektrycznej, S. Colt opracował model rewolwer, zastosowano telegraf elektryczny,
• ciekawym wynalazkiem, które w następnych latach znalazło zastosowanie podczas wojny było wyprodukowanie wybuchowej nitrocelulozy,
• skonstruowanie pierwszego telegrafu, a następnie opracowanie alfabetu Morse'a przyspieszyło obieg informacji,

Lata czterdzieste i pięćdziesiąte XIX wieku przyniosły kolejne odkrycia techniczne i naukowe np.:

• nawozy sztuczne,
• tworzywa sztuczne,
• środki usypiające, nitroglicerynę,
• oponę pneumatyczną,
• wahadło Foucolta
• opatentowano cylindryczną, drukarską maszynę rotacyjną,
• lampę łukową,
• mikrometr,
• agrafkę,
• zapałki,
• konwektor Bessemera,
• położono kabel podmorski między Anglią, a USA,
• pierwsze linie telefoniczne,
• sterowiec,
• szybowiec,
• strzykawkę z igłą,
• lampę naftową i naftę,
• lampę próżniową,
• silnik spalinowy,
• K. Darwin ogłosił swoją teorię ewolucji.

Kolejne lata sześćdziesiąte, siedemdziesiąte, aż do początków XX wieku obfitowały w wynalazki i odkrycia naukowe. Oto najważniejsze z nich:

• 1860 roku –opracowanie pierwszego samochodu o napędzie gazowym,
• wiertło pneumatyczne,
• w 1861 roku Pierre i Enrest Michaux skonstruował pierwszy rower,
• w 1863 Francuz l. Pasteur odkrył zjawisko pasteryzacji,
•  w tym samym roku wynaleziono kolej podziemną,
• w 1865 bracia E. P. Martin opracowali metodę wytopu surówki ze złomu,
• rok 1866 w Szwecji – A. Nobel odkrył dynamit,
• uruchomiono pierwsze połączenie pomiędzy Europą i Ameryką,
• G. Mendel odkrył prawa genetyki,
• w tym samym roku (1866) pojawił się Polsce pierwszy tramwaj konny,
• rok później Ch. Telles w Wielkiej Brytanii opracował maszynę chłodniczą, na bazie doświadczeń F. Carre, który w 1858 zbudował chłodziarkę sprężarkową,
• w 1869 roku Rosjanin D. Mendelejew opracował układ okresowy pierwiastków chemicznych,
• w 1870 roku Z. Gramma skonstruował prądnice prądu stałego,
• w 1875 roku w Stanach Zjednoczonych A. Graham Bell wynalazł aparat telefoniczny,
• trzy lata później T. Edison wynalazł fonograf, a w 1877 David Hughes mikrofon,
• na terenie Stanów Zjednoczonych w 1879 roku T. Edison wynalazł żarówkę,
• w 1881 roku uruchomiono pierwszą elektrownie miejską,
• w 1882 również na terenie USA dzięki T. Edisonowi pojawiła się pierwsza elektrownia,
• w tym samym czasie (1882) R. Koch z Niemiec odkrył prędki gruźlicy, która dotychczas była śmiertelną choroba,
• rok 1885 przyniósł pierwszy użytkowy model samochodów z silnikiem benzynowym skonstruowany przez G. Daimlera i C. Benza,
• również w 1885 roku l Pasteur opracował szczepionkę przeciw wściekliźnie,
• w 1888 roku G. Ertman (USA) wymyślił pierwszy aparat fotograficzny,
• rok później we Francji G. Eiffel wybudował wieżę, nazwaną jego nazwiskiem,
• w 1894 roku R. Diesel (Niemcy) skonstruował silnik wysokoprężny,
• w 1895 roku do wynalazków dołączono: kinematograf (bracia Lumière) oraz promieniowanie X - W. Roentgen,
• rok później (1896) G. Marconi wynalazł radiotelegraf, co pozwoliło mu skonstruować pierwszą aparaturę radiową,
• również w 1896 Austriak Z. Freud opracował zasady psychoanalizy, a A. H. Becquerel odkrył zjawisko promieniotwórczości (uran),
• dwa lata po odkryciu promieniotwórczości uranu M. Skłodowska – Curie wraz z mężem odkryła dwa promieniotwórcze pierwiastki polan i rad.

Wpływ przedstawionych powyżej wynalazków naukowych i technicznych na zmiany organizacji społeczeństw w XIX wieku był doskonale widoczny. Nastąpił bardzo szybki rozwój gospodarczy najpierw Anglii, a za nią kolejno we Francji (po 1815 roku) Belgii i Stanach Zjednoczonych. Niemcy mieli opóźnienia w rozwoju industrializacji sięgające kilkanaście lat, z kolei w Rosji i Japonii zmiany te nastąpiły dopiero pod koniec XIX wieku.

Najważniejszym zjawiskiem, które miało bezpośredni wpływ na społeczeństwa była industrializacja (łac. uprzemysłowienie). Proces ten polegał na przekształcaniu się tradycyjnych społeczeństw w społeczeństwa przemysłowe, na skutek rozwoju gospodarki opartej na gospodarce stosującej mechanizację produkcji, planowe zarządzanie, zwiększenie ludzi zatrudnionych w przemyśle, podziale pracy oraz wyraźnym zróżnicowaniu społecznym.

Zalety industrializacji były następujące:

• lawinowy wzrost produkcji,
• powstawanie fabryk, kopalni i elektrowni,
• spadek znaczenia tradycyjnych metod wytwórczych,
• przewaga udziału przemysłu w wytwarzaniu produktu krajowego brutto,
• koncentracja i monopolizacja produkcji – rozwój koncernów i monopoli,
• zwiększenie roli banków,
• szybki wzrost zatrudnienia w przemyśle,
• rozwój transportu kolejowego, morskiego i samochodowego,
• rozwój nowych gałęzi produkcji np.: przemysłu maszynowego, chemicznego, naftowego i elektrycznego,
• pojawienie się na rynku nowych produktów tj. : rowery, samochody, tworzywo sztuczne, zapałki itd.
• powstawanie centrów przemysłowych,
• upowszechnienie osiągnięć technicznych na obszarach kolonialnych (kolej, nowoczesne maszyny).

Wady industrializacji:

• rywalizacja o dostęp do nowych źródeł energii tj. węgiel, czy ropa naftowa,
• zaniedbanie rolnictwa,
• wzrost zróżnicowania społecznego, pomiędzy bogatym kapitalistom, a biednym robotnikiem,
• zróżnicowanie poziomu życia pomiędzy miastem, a wsią,
• wzrost zróżnicowania pomiędzy poszczególnymi państwami – tworzenie obszarów bogatszych i biedniejszych,
• wyzysk terenów skolonizowanych,
• w Chinach i Indiach następowała ruina tradycyjnych form wytwórczości,
• powolna degradacja środowiska naturalnego.

Jaki wpływ miały wskazane procesy na społeczeństwa? Niewątpliwie nie jest to proste pytanie, ponieważ jedni stwierdzą, że bardzo pozytywny, a inni zaczną dostrzegać trudności społeczne spowodowane industrializacja. Aby dostarczyć argumentów do ewentualnej dyskusji na temat podaję kolejne fakty:

• odkrycia i wynalazki, a co za tym idzie industrializacja pomogły ludziom skuteczniej niż do tej pory zwalczać głód i choroby. Wzrost stosowanych narzędzi mechanicznych oraz nawozów sztucznych w rolnictwie spowodował zwiększenie ilości plonów, a przez to zwiększenie produkcji rolnej. Z kolei rozwój transportu ułatwił możliwości przekazywania artykułów spożywczych niezależnie od odległości. Zwiększyła się również prędkość transportu różnymi artykułami, w tym spożywczymi;
• wynalazki w dziedzinie medycyny spowodowały zwrócenie uwagi na aseptykę, co pozwoliło podnieść poziom higieny,  zmniejszyła się umieralność niemowląt, wzrosła długość życia, podjęto akcje propagujące szczepienia ochronne,  w końcu wynalezienie penicyliny pomogło zwalczyć wiele chorób;
• zastosowanie nowych metod, surowców i technologii w budownictwie pomogło ustrzec ludność przed katastrofami pogodowymi, budowlanymi i pożarami;
• nastawił wzrost demograficzny na świecie. W XIX wieku liczba ludności wzrosła ze 190 mln, do 401 mln, czyli o 111%. Najszybciej, co ma związek z emigracją zarobkową zwiększyła się liczba ludności Stanów Zjednoczonych;
• nastąpiła większa mobilności ludności na skutek powstania mostów i rozwoju komunikacji miejskiej (tramwaje, metro, kanał Sueski, Panamski);
• XIX wiek to czas migracji i emigracji. Wielu chłopów opuszczało wsie, alby udać się do miasta w celu lepszego poszukiwania życia i pracy. Niektórzy stając się robotnikami w fabrykach, czy na kopalni podnosili nieco swój poziom życia. Niestety, zdarzały się nierzadkie przypadki powiększania plebsu miejskiego, wielu chłopów lub członków ich rodzin nie było w stanie podjąć pracy dlatego rozwijał się tzw. margines społeczny. Wielka fala emigracji w XIX wieku sięgnęła do Stanów Zjednoczonych, Ameryki Południowej, Australii, Nowej Zelandii i Afryki Południowej.
• w szybkim tempie rosła rola mediów (radio, prasa) i propagandy;
• społeczeństwo nabierało kształtu społeczeństwa masowego, coraz większą popularnością cieszyły się teatry, kawiarnie, imprezy masowe np.: w 1896 roku zorganizowana została pierwsza nowożytna olimpiada w Atenach, a jej otwarcie obserwowało 50 tysięcy widzów;
• coraz częściej opisywano i relacjonowano widowiska sportowe, a ich zwycięscy stawali się bohaterami narodowymi.

Jak wynika z przedstawionych powyżej faktów w XIX wieku powstał nowy model społeczeństwa, który nazywa się społeczeństwem przemysłowym. Podstawą nowego typu społeczeństwa była równość wobec prawa wszystkich grup społecznych oraz gospodarka kapitalistyczna. Jednak nie były to społeczeństwa jednolite, okazało się bowiem, że w niektórych regionach, szczególnie tam,gdzie był dobrze rozwinięty przemysł tworzyły się nowe wzory społeczne, ale istniały również tereny, szczególnie rolnicze, gdzie nie funkcjonowano według nowych lecz tradycyjnych schematów społecznych. Przykładem takiego państwa była Anglia wraz z powstającymi aglomeracjami na uprzemysłowionych obszarach. Cechą charakterystyczną społeczeństw przemysłowych była możliwość awansu, zależna od indywidualnych cech tj. spryt, pracowitość, upór, w końcu majątek. Inaczej niż do tej pory kiedy oprócz majątku liczył się stan urodzenia. Znane są przykłady osób ( John Rockefeller), którzy doszli do olbrzymich fortun lub pozycji politycznych zaczynając od najniższego szczebla społecznego lub zawodowego.

Ważnym zjawiskiem potwierdzającym wpływ odkryć naukowych na organizację społeczeństw w XIX wieku był rozwój oświaty i podniesienie poziomu wykształcenia. W większości krajów Europy Zachodniej zlikwidowano w tym czasie analfabetyzm, poprzez kursy i szkolenia podnoszono poziom wykształcenia zawodowego, wyraźnie podniosły się aspiracje kulturowe, zwiększyła się liczba wydawanych książek i prasy codziennej.

Rozwój industrializacji miał pośredni wpływ na przemiany polityczne, które również dotknęły społeczeństwa europejskie. Mowa tu o pojawieniu się związków zawodowych, dbających o zabezpieczenie warunków socjalnych nowo kształtującej się klasie robotniczej oraz nowych ruchach politycznych, których celem było zdobycie lub utrzymanie władzy. Typowymi ideologiami dla mas stał się marksizm oraz socjalizm, obie propagowały zmiany polityczne (zdobycie władzy) wśród robotników. Inne ideologie, zyskujące zwolenników w XIX wieku to:

• anarchizm,
• nacjonalizm,
• chrześcijańska demokracja.