Katolicyzm (gr. katholikos - powszechny) jest największą współcześnie wspólnotą religijną, która uznaje autorytet papieża (biskupa Rzymu – stad nazwa rzymskokatolicki).
W skali całego świata liczba katolików stale wzrasta: z 757 mln w r. 1976 do 1070 mln w roku 2002, czyli ponad 41%. Kościół katolicki stale odnotowuje wzrost liczby wiernych, jednak w zależności od kontynentu jest on mniej lub bardziej dynamiczny np. w latach 1976 – 2002 w Afryce przybyło 150% katolików, a w Europie 5%. Duży wzrost odnotowano również w Azji (74%), żyje tam dziś ponad 110 mln katolików, co stanowi niespełna 3% jej ludności.. W Oceanii katolicy stanowią 50% ludności, a w Ameryce 46%.
Podstawą wiary katolika jest:
- Biblia, czyli Stary i Nowy Testament,
- Tradycja Kościoła,
- Magisterium, czyli dogmaty ogłoszone przez papieża i sobory.
Wiara katolicka uznaje następujące zasady:
- Bóg jest jeden, w trzech osobach: Bóg Ojciec, Syn Boży (Jezus Chrystus) i Duch Święty,
- przemiana ciała i krwi Jezusa Chrystusa następuje podczas każdej eucharystii,
- każdy katolik powinien żyć według Dekalogu, czyli według Dziesięciu Przykazań Bożych,
- osiem błogosławieństw przekazanych przez Jezusa na Górze Błogosławieństw stanowi uzupełnienie Dekalogu,
- jest siedem sakramentów świętych (od łac. sacramentum niewzruszalne opieczętowanie, tajemnica) tj.: chrzest, bierzmowanie, eucharystia, pokuta, sakrament chorych, kapłaństwo i małżeństwo,
- celem każdego człowieka jest zmartwychwstanie po powrocie Jezusa na ziemię (paruzja) i wieczne życie z Bogiem,
- aby osiągnąć zbawienie trzeba najpierw w to wierzyć, a oprócz tego wypełnić dobre uczynki,
- każdy człowiek może oczyścić się z grzechu poprzez miłosierdzie Boże,
- grzeszna dusza musi odbyć oczyszczające męki w czyśćcu,
- największych grzeszników czeka potępienie i piekło.
Ważną role w religii chrześcijańskiej odgrywa kult Matki Bożej, która ma przymioty Niepokalanego Poczęcia, (dogmat ogłosił papież Pius IX w 1954 roku) i Wniebowzięcia (dogmat ogłoszony przez papież Piusa XII w 1950 roku).
Najtrudniejszy okres w historii katolicyzmu to czas XVI wieku kiedy doszło do krytyki Kościoła, a następnie reformacji. Jednak nawet ten kryzys nie naruszył stałości fundamentalnych Kościoła. Drugim trudnym okresem było Oświecenie i postępująca w tym czasie laicyzacja, w związku z pojawieniem się prądów filozoficznych takich jak deizm i ateizm. Również i z tego trudnego okresu Kościół wyszedł obronna ręką, a nawet wzmocnił swój autorytet.
Przemiany cywilizacyjne w XIX i XX wieku nie zatrzymały zmian zachodzących w Kościele katolickim, któremu początkowo trudno było nadążyć za przeobrażeniami ekonomicznymi, politycznymi, społecznymi i kulturowymi. Jednak w końcu i Kościół musiał uznać zachodzące zmiany cywilizacyjne i odnieść się do nich nie tracąc własnego wizerunku.
Najważniejszym problemem pierwszej połowy XIX wieku było szybko rozwijające się środowisko klasy robotniczej. Kościół śledząc przemiany w tym środowisku został zmuszony zareagować na zachodzący wzrost świadomości robotników oraz hasła walki klas, gdyż coraz częściej robotnicy odchodzili do wiary chrześcijańskiej. Niechętny stosunek do Kościoła reprezentowali też niektórzy liberalni przedstawiciele burżuazji.
Nie wszystkie zmiany były dla Kościoła łatwe, ponieważ robotnicy wywodzący się głównie
z religijnych środowisk wiejskich, stając się świadomą klasa robotniczą, przyjmując socjalistyczne lub komunistyczne tezy stawali się antykościelni, antyklerykalni. Tak więc aby zachować swoją pozycję wśród robotników należało ustosunkować się do zachodzących przemian i zając konkretne stanowisko. W obronie zasad religii katolickiej były jedynie konserwatywne elity rządzące. Poważnym zagrożeniem dla Kościoła były szerzące się ideologie tj. np.: racjonalizm, agnostycyzm, ateizm i materializm.
Największy wpływ na wzrost roli Kościoła na przełomie XIX i XX wieku mieli trzej papież: Grzegorz XVI (1765 - 1846) i Pius IX (1792 - 1878 – papież od 1846 rok) oraz Leon XIII.
Grzegorz XVI (Bartolomeo Alberto Cappellari 1765 – 1846) swój pontyfikat pełnił w latach 1831 – 1846. Wydał encyklikę Cum Primus w 1832 roku, w której ubolewał nad wypadkami listopadowymi w Królestwie Polskim i żądał od biskupów, aby występowali przeciw teoriom rewolucyjnym i głosili zasadę posłuszeństwa względem ustanowionej przez Boga władzy. Później wycofał się z potępienia powstania, tłumacząc ten fakt manipulacją Rosjan. Grzegorz XVI wrócił do średniowiecznej polityki centralistycznej papiestwa, podczas pontyfikatu głosił tezę o absolutnej wyższości władzy kościelnej nad świecką, występował przeciwko rozdzielaniu Kościoła od państwa. Był konserwatystą, nie popierał rozwoju liberalizmu, gorliwie występował przeciwko zjednoczeniu Włoch. Podczas swojego pontyfikatu powiększył i zbogacił zbiory Muzeum Watykańskiego.
Błogosławiony Pius IX Giovanni Maria Mastai Feretti (1792 – 1878), pełnił urząd papieża w latach 1846 – 1878. Do jego najważniejszych dokonań należało:
- ogłoszenie w 1854 roku dogmatu o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny;
- zorganizowaniu w 1868 roku (toczący się w latach 1879 – 1870) Soboru Watykańskiego I, podczas którego uchwalono między innymi: dogmat o nieomylności papieskiej w kwestiach wiary i moralności, prymat papieża w Kościele, przyjęto stwierdzenie „ Po dziełach stworzenia poznać Stwórcę”, odrzucono tezę o rzekomej sprzeczności pomiędzy wiarą, a rozumem oraz potępiono nowe idee i doktryny;
- potępienie laicyzacji, wolności słowa i sumienia oraz kultu;
- potępienie tezy o równouprawnieniu wyznań;
- odnowienie hierarchii kościelnej w Anglii i Holandii;
- popieranie rozwoju katolicyzmu w Ameryce Północnej;
- zawarcie konkordatu z kilkunastoma krajami Europy;
- występowanie w obronie praw Kościoła w Niemczech w okresie „Kulturkampfu”,
- przeciwstawianie się rusyfikacji nabożeństw na ziemiach polskich.
Pius IX potępiał rozwijające się w XIX wieku ruchy narodowowyzwoleńcze np. Wiosnę Ludów w latach 1846 – 1848, powstanie styczniowe z 1861roku oraz ruchy liberalne. 8 XII 1864 roku wydał Syllabus Błędów (Syllabus Errorum) jako dodatek do encykliki Quanta cura, potępiając nowe doktryny i ideologie np. racjonalizm, socjalizm, panteizm, tajne stowarzyszenia, indyferentyzm naturalizm, fałszywy ekumenizm oraz rozdział Kościoła od państwa. Papież potępił również tolerancję religijną oraz prawo do wypowiadania posłuszeństwa prawowitej władzy. Pius IX podkreślił, że w razie konfliktu pomiędzy władzą świecką i duchowną świecka ma pierwszeństwo. Po zjednoczeniu Włoch w 1870 roku Pius IX ogłosił się „ więźniem Watykanu” Papież Jan Paweł II podczas homilii beatyfikacyjnej Piusa IX powiedział o nim „Był otoczony miłością wielu, ale także nienawidzony i oczerniany”.
Leon XIII (1810 - 1903 ), urząd papieski sprawował w latach 1878 - 1903, był jak wielu papieży z pochodzenia Włochem. Rozpoczynając pontyfikat założył sobie za cel odbudowę międzynarodowej pozycji papieża. Podjął się też trudnej sztuki dialogu z ówczesnym światem, jednocześnie nie zrezygnował z ewangelizacji życia społecznego. Pontyfikat Leona XIII zdecydowanie zmienił postawę Kościoła rzymskokatolickiego wobec zjawisk zaistniałych na przełomie XIX i XX wieku.
Leon XIII był autorem kilku encyklik:
- Quod apostolici muneris,1878 rok publikacji potępiająca poglądy socjalistów i nihilistów;
- Aeterni Patris, wydanej w 1879 roku nawołującej katolików do ponownego przyjęcia tomizmu jako najważniejszego kierunku dla Kościoła Katolickiego. Data ogłoszenia tej encykliki stała się początkiem neotomizmu;
- Etui nos opublikowanej w 1882 roku w obronie wartości katolickich;
- Rerum novarum (O położeniu robotników) wydanej w 1891 roku;
- Humanum genus z 1889 roku, w której potępił masonerię.
Pośród wymienionych powyżej dokumentów bardzo ważne znaczenie miała ostatnia encyklika „Rerum novarum”, ponieważ stała się ona pierwszym dokumentem społecznej nauki Kościoła, zapoczątkowując w ten sposób nowy kierunek społeczno – polityczny – chrześcijańską chadecję. Wydanie encykliki pozwoliło rozwinąć się wielu partiom politycznym i związkom zawodowym w krajach europejskich. Papież był początkowo przychylny postępowi cywilizacyjnemu, jednak pod koniec pontyfikatu nieco stonował swe poglądy. We wspomnianym dokumencie papież Leon XIII zaprezentował oficjalnie stanowisko Kościoła Katolickiego wobec ówczesnych zjawisk tj.: wzrost uprzemysłowienia, czy rozwój ideologii socjalistycznej. Encyklika była reakcją na rozwój nowoczesnego kapitalizmu, w którym dominowały zasady zachowania własności kosztem uciskanych robotników, dlatego papież stanął w ich obronie. W encyklice „Rerum novarum” pojawił się pogląd mówiące o tym, iż podstawą ładu społecznego jest harmonijna współpraca pomiędzy najważniejszymi grupami społecznymi. Oprócz tego dokument mówionoł o:
- akceptacji nienaruszalność własności, która wynika z przyrodzonego prawa człowieka,
- papież podkreślił, że kapitał i praca nie mogą istnieć oddzielnie, w związku z czym nie należy używać określenia „walka klasowa” lub „klasy antagonistyczne”,
- obowiązkiem robotników jest rzetelna praca, a pracodawców sprawiedliwe wynagrodzenie pracowników oraz poszanowanie ich godności osobistej i przestrzeganie ich praw,
- robotnicy mają prawo zrzeszać się, aby w ten sposób dbać o własne interesy, namawiał jednak robotników do rezygnacji z udziału w ruchu socjalistycznym,
- „państwo powinno strzec robotników przed wyzyskiem pracodawców”,
- robotnicy powinni tworzyć organizacje i stowarzyszenia kierujące się nauka Kościoła,
- uznaniu za niestosowny pogląd socjalistów, mówiący o równości wszystkich. Zdaniem papieża Leona XIII jest to niezgodne z prawem naturalnym, ponieważ zupełna równość w społeczeństwie jest niemożliwa.
Dokument papieski prezentował działania duchownych i świeckich w kierunku rozwiązywania problemów społecznych oraz politycznych ówczesnych czasów. Metodą rozwiązywania tych problemów były założenia religii chrześcijańskiej, czyli pokój i solidarność pomiędzy ludźmi, klasami społecznymi i narodami, niestety nie wszystkim takie metody się podobały, dlatego papież zyskał wielu przeciwników.
Leon XIII podniósł prestiż papiestwa na arenie międzynarodowej. Niestety nie rozumiał złożoności problemów polskich i samym biskupom polskim przypominał o posłuszeństwie wobec zaborców. W 1888 roku papież ustanowił odznaczenie „Pro Ecclesia et Pontifice” (Za Kościół i papieża) jest to do dziś najwyższe odznaczenie dla osoby świeckiej, która działa na rzecz dobra wspólnego.
Przełom XIX i XX wieku w Europie przyniósł poważne trudności w pozostałych nurtach chrześcijaństwa. Liberałowie i socjaliści podjęli krytykę protestantów i prawosławnych, narzucając społeczeństwu własne wizje świata. Skutkiem tego zjawiska było odchodzenie od Kościoła lub ochłodzenie praktyk religijnych. Natomiast w Stanach Zjednoczonych na przełomie XIX i XX wieku nastąpił wzrost liczby nowych wspólnot protestanckich np.:
metodystów - twórcą tego odłamu, który wyodrębnił się z anglikanizmu był John Wesley i jego brat Karol. Podstawą wiary jest Biblia oraz pisma założyciela. Metodyzm do dziś uznaje cztery szczeble, wiodące do zbawienia tj.: usprawiedliwienie, odrodzenie, łaska Ducha, uświęcenie. Metodyści odrzucili zasadę o predestynacji, natomiast nawoływali do praktykowania modlitwy osobistej jako duchowej rozmowy z Bogiem.
baptystów – podstawą wiary jest Pismo Święte, najważniejszą praktyka religijną jest uznanie indywidualnego, kontaktu z Bogiem. Zbawienie jest łaską Boga, a nie rezultatem uczynków człowieka.
mormonów - pierwotna nazwa to Kościół Chrystusowy, dziś używana: Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich - jest to grupa wyłoniona z chrześcijan, która odrzuciła dogmat o Duchu Świętym. Założycielem był Joseph Smith, który wraz z pięcioma swoimi przyjaciółmi w 1830 roku stworzyli popularną do dziś wspólnotę religijną. „Wierzymy w uczciwość, wierność, cnotę, dobrą wolę, szlachetność i dobroczynność wobec wszystkich ludzi, w istocie możemy powiedzieć, że kierujemy się upomnieniem Pawła - we wszystkim mamy pełną nadzieję i ufność, przetrwaliśmy wiele i mamy nadzieję wytrwać do końca; wszystko, co jest cnotą, zaletą, uznane za dobre czy godne pochwały staje się naszym celem” - tak brzmi trzynasty punkt zasad wiary mormonów.
menonitów – powstali w XVI wieku, założycielem ich był Menno Simmons, wspólnota wyłoniła się z anabaptyzmu, propagowała chrzest dzieci od 14 roku życia, zakaz zajmowania wysokich urzędów itp.
adwentystów - doktryna powstał pod wpływem pism Ellen G. White, propagująca m. i. n powtórne przyjście Chrystusa i świętość soboty.
W 1910 roku w Edynburgu odbyła się Światowa Konferencja Misyjna, która zapoczątkowała ruch ekumeniczny wśród chrześcijan.