Koncepcja społeczna K. Marksa i J.S. Milla

Karol Marksa (1818 -1883) był niemieckim filozofem, dziennikarzem i działaczem rewolucyjnym. Stworzył, jako alternatywę do socjalizmu utopijnego tzw. socjalizm naukowy. W ciągu życia wydał wiele publikacji pracując w „Gazecie Reńskiej” oraz „Tezy o Feuerbachu”, „Kapitał”, „Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej”, „Przyczynek do heglowskiej filozofii prawa” i wspólnie z Fryderykiem Engelsem „Manifest Komunistyczny”, wydany w 1848 roku.

Karol Marks stworzył system społeczno – polityczno – filozoficzny zwany marksizmem. Podstawą tego poglądu była walka klas i przejście do dyktatury proletariatu.

Według materializmu historycznego, który był częścią poglądów K. Marksa, (marksizmu) człowiek, podobnie jak przyroda ma osnowę materialną, podlegająca prawom koniecznym. Oznaczało to, że jednostka żyjąca w społeczeństwie wchodzi w konieczne, niezależne od jej woli relacje z innymi ludźmi. Nazwa materializm historyczny wiąże się z tym, iż dotyczy stosunków pomiędzy ludźmi w ujęciu historycznym, a one tłumaczone są materialistycznie. K. Marks pisał „Sposób produkcji życia materialnego warunkuje proces społeczny, polityczny i duchowy w ogóle; nie świadomość ludzi stanowi o ich bycie, lecz odwrotnie ich byt społeczny stanowi o ich świadomości”. Oznacza to jednoznacznie, że byt określa świadomość, czyli o bycie człowieka decyduje w pierwszej kolejności czynnik ludzki (społeczny), a następnie materialny, czyli gospodarczy. Dodatkowo nasuwa się wniosek, który pozwala nam przypuszczać, iż K. Marks i F. Engels tworząc teorię materializmu historycznego wskazali, w jaki sposób rozwój społeczeństwa określa obiektywne prawa, które nauka może wykryć i badać. Drugi wniosek skłania do następującego stwierdzenia: poglądy ludzi i instytucje społeczne, zmiany w zakresie polityki, ideologii i kultury są warunkowane przez rozwój materialnego życia społecznego oraz rozwój nietrwałych form świadomości jak np.: dorobku nauki, kultury, religii itp.

Marksizm sformułował kilka praw rozwoju społecznego np:

zgodności stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych – oznacza to, iż czynnikiem decydującym o rozwoju społecznym, jest sposób zdobywania środków do życia, czyli sposób produkcji dóbr materialnych;

rozwoju formacji społecznych, która polega na przechodzenia społeczeństw od fazy wspólnot rodowo-plemiennych poprzez okres niewolnictwa, feudalizmu i kapitalizmu do społeczeństwa socjalistycznego i komunistycznego. Każda taka formacja stanowi postęp w stosunku do poprzedniej, w każdej z nich wzrasta siła motoryczna następnej formacji.

W poszczególnych fazach rozwoju społeczeństw sposobom produkcji odpowiada właściwa im nadbudowa ideologiczna. „Jaki jest sposób produkcji w społeczeństwie takie jest również w zasadzie samo społeczeństwo, jego idee i teorie, poglądy polityczne i instytucje”. Mówiąc inaczej jaki jest tryb życia ludzi, taki sposób ich myślenia.

O znaczeniu Karola Marksa w ujęciu F. Engelsa niech świadczą jego słowa wypowiedziane nad grobem tego pierwszego: „Jak Darwin odkrył prawo rozwoju świata organicznego, tak Marks odkrył prawo rozwoju historii ludzkości”.

John Stuart Mill - (1806 – 1873) był angielskim filozofem, logikiem, ekonomistą, liberałem i empirykiem. Urodził się w Londynie, dzięki ojciec historykowi otrzymał bardzo staranne wychowanie intelektualne. J.S. Mill napisał wiele tekstów poświęconych filozofii, ekonomii, doktrynom politycznym i teorii religii. Wydaniem publikacji zatytułowanej „Utylitaryzm”, zyskał międzynarodową sławę i tytuł „ojca” pozytywizmu. Inne dzieła J.S. Milla to np.:„System logiki dedukcyjnej”, O rządzie reprezentatywnym”, esej „O wolności”, „Poddaństwo kobiet”, czy „Autobiografię” spisana pod koniec życia.

W najsłynniejszym utworze, zatytułowanym „Utylitaryzm”, Mill pisał: „Szczęście każdego jest dobrem dla każdego i wobec tego szczęścia ogółu jest dobrem dla ogółu”. Filozof był przekonany, że ludzie pragną szczęścia i niczego innego dlatego podstawowym zadaniem jest zapewnienie wszystkim ludziom tego, czego pragną. Co to oznaczało? Millowi chodziło o rodzaj szczęścia ogólnego, możliwego do realizacji w racjonalny sposób. Nie zgadzał się z empirystami genetycznymi, którzy podkreślali różnice indywidualne pomiędzy ludzi, wskazywał konieczność troski o szczęście wszystkich. Gwarancją na taki stan społeczny był utylitaryzm, rozumiany przez Milla jako nauka przyjmująca użyteczność za podstawę moralności.

Koncepcja utylitaryzmu Milla głosiła elementy koncepcji jego nauczyciela J. Benthama, rozbudowana przez stwierdzenie, iż jednakowo musi być brane pod uwagę szczęście jednostki i szczęście innych. Mill odszedł jednak od swojego nauczyciela, głoszącego sensualistyczne pojmowanie szczęścia, w zamian dokonał stopniowania przyjemności prowadzących do szczęścia. Rozróżnił przyjemności jako niższego i wyższego rzędu, mniej lub bardziej pożądane. Według koncepcji Milla postęp oznaczał zaspokojenie potrzeb człowieka, poprzez pogłębianie indywidualności jednostek. Zderzenie różnych indywidualności, postaw i pomysłów dawało siłę napędową postępu. Mill był zwolennikiem liberalnego indywidualizmu, twierdził że pomimo wolności, jednostce nie wolno działać wbrew rozstrzygnięciom prawnym. Z drugiej strony szukał sposobów zminimalizowania wpływów państwa na społeczeństwo i jednostkę Wolność według J.S. Milla powinna rozwijać się na gruncie praw jednostki do samostanowienia i samorozwoju. Pisał „Geniusz ludzki może oddychać swobodnie tylko w atmosferze wolności”.

Najlepszym ustrojem politycznym dla społeczeństw jest „ racjonalna demokracja”, czyli rządy wybranej przez wszystkich (partie, grupy interesów, grupy polityczne itp.) mniejszości. Uważał, że cywilizowane państwo nie ma prawa wtrącać się w życie prywatne swoich obywateli, ale pragnął by państwo formowało ich moralnie.

Zainteresowanie J. S. Millem w Polsce sięga lat siedemdziesiątych XIX wieku, kiedy to ukazała się praca „Utylitaryzm”, od chwili jej pojawienia była fundamentem dla młodego pokolenia pozytywistów.