Konflikt o Inflanty za panowania Zygmunta Augusta

Sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego w Prusach przyspieszyła kryzys Zakonu Kawalerów Mieczowych w Inflantach. Wywołały go wzrastające wpływy reformacji oraz konflikty wewnętrzne, przypominające konflikty w dawnym państwie krzyżackim. Szlachta i mieszczaństwo inflanckie burzyło się przeciwko władzy Zakonu. Zwalczające się grupy oglądały się za pomocą zewnętrzną, co nadawało walce o przyszłość Inflant charakter konfliktu międzynarodowego.

Jakkolwiek dalszy los Inflant miał istotne znaczenie dla ich najbliższych sąsiadów, czyli Litwy i Moskwy, przede wszystkim z uwagi na rolę ekonomiczną, jaka odgrywały w stosunku do obu tych państw, do walki o spadek po Zakonie wmieszały się również Szwecja i Dania, dążące do zapewnienia sobie uprzywilejowanej pozycji handlowej na Bałtyku, w mniejszym stopniu również Hanza i cesarz, który rościł sobie pretensje do zwierzchnictwa nad tymi obszarami. W walce tej, w której sprawy narodowościowe nie grały istotniejszej roli, dominowały względy fiskalno-ekonomiczne i strategiczne. Przez Inflanty przechodziły bowiem ważne szlaki handlowe łączące zachodnią i północną Europę ze wschodem, które zapewniały wysokie zyski zarówno uczestniczącemu w tym pośrednictwie mieszczaństwu jak i władzy państwowej.

Momenty te zaważyły szczególnie na zainteresowaniu Litwy Inflantami. Inflanckie porty nadbałtyckie, zwłaszcza Ryga, były naturalnym pośrednikami między terenami litewskimi i białoruskimi a Zachodnią Europą. W miarę rozwoju eksportowej produkcji rolnej, szczególnie zbożowej, w Wielkim Księstwie Litewskim wzmagały się tendencje do wzięcia pod kontrolę tych rejonów i niedopuszczenie, by płynące z tego handlu zyski dostały się do rąk dodatkowych pośredników. Były to przy tym tereny bogate, dobrze zagospodarowane, przyciągały więc feudałów litewskich, a także i polskich, jako rejony ich ewentualnej ekspansji gospodarczej. Ponadto na postawę Litwy wpływała jej rywalizacja z Moskwą. Opanowanie państwa Zakonu Kawalerów Mieczowych przez Moskwę ulatałoby rozwój gospodarczy państw carów, otworzyłoby możliwość dogodnego komunikowania się z zachodem, a także zwiększyłoby zagrożenie militarne Litwy przez oskrzydlenie jej od północy. Wdając się w sprawy inflanckie Litwini usiłowali zapobiec takiemu rozwiązaniu.

Plany podporządkowania Inflant państwu polsko-litewskiemu w formie lenna wysuwał wkrótce po układzie krakowskim Albrecht Hohenzollern. Spodziewał się on, że przy pomocy króla polskiego uda mu się uzyskać dominujące stanowisko dla swego brata Wilhelma, wprowadzonego na arcybiskupstwo ryskie. Jakkolwiek próba utworzenia wielkiego nadbałtyckiego państwa Hohenzollernów nie powiodła się, to jednak w Inflantach wytworzyła się silna partia, która przyszłość księstwa widziała w związku z Litwą i Polską. Gdy więc mistrz Zakonu dał się pozyskać dyplomatom Iwana IV i zawarł układ przewidujący neutralność Inflant wobec konfliktu moskiewsko-litewskiego w 1554 r., doszło do wybuchu walk wewnętrznych w kraju. Wilhelm Hohenzollern został uwięziony przez swoich przeciwników, co skłoniło Zygmunta Augusta do interwencji zbrojnej. Na decyzje króla wpłynął przede wszystkim Albrecht Hohenzollern, a także magnaci litewscy, szczególnie kanclerz Mikołaj Czarny Radziwiłł, który był głównym rzecznikiem podporządkowania Inflant Litwie. Interwencje poparł także senat polski. Zygmunt August skoncentrował nad granicą Inflant silna armie i wypowiedział wojnę. Do walk nie doszło, ponieważ wielki mistrz Wilhelm Fürstenberg przyjął narzucone mu przy pośrednictwie cesarskim warunki. W 1557 r. nastąpiło w Pozwolu podpisanie sojuszu wojskowego, na mocy którego Inflanty zobowiązały się wraz z Litwą występować przeciwko Moskwie. Wilhelm został przywrócony do swej godności.

Odpowiedzią na sojusz pozwolski była próba rozbioru Inflant. Pierwszy wystąpił Iwan IV, który w 1558 r. zajął Dorpat i zdobył Narwę, mającą odtąd służyć przez blisko ćwierć wieku Moskwie do utrzymywania bezpośrednich stosunków z Zachodem. Wkrótce potem Duńczycy zajęli biskupstwo ozylskie, a Szwedom poddał się Rewel z częścią Estonii w 1561 r. tymczasem w Inflantach zwyciężyło przekonanie, że utrzymanie całości kraju może zapewnić tylko związek z państwem polsko-litewskim. Na wielkiego mistrza powołano Gotarda Kettlera, który w 1561 r. spotkał się z Zygmuntem Augustem w Wilnie i poddał mu Inflanty. Na mocy zawartego 28 listopada 1561 r. porozumienia, podobnie jak było w Prusach, Zakon sekularyzowano, z Kurlandii i Semigalii utworzono lenne księstwo dla Kettlera, natomiast pozostałe tereny Inflant wcielono do Rzeczpospolitej. Od 1569 r. stanowiły one wspólne władztwo Polski i Litwy. Początkowo miały one pełną autonomię, zachowując własny sejm i utrzymując odrębne prawa i przywileje. Dopiero sejm walny z 1598 r. zbliżył ustrój Inflant do polskiego, włączając między innymi ich reprezentantów do senatu i izby poselskiej.