Konflikty na Bliskim Wschodzie

Szczególny splot konfliktów nastąpił na Bliskim Wschodzie, gdzie obok tendencji niepodległościowych i rywalizacji mocarstw zachodnich narastał konflikt arabsko-żydowski oraz penetracja radziecka. Po zakończeniu II wojny światowej państwa arabskie zorganizowały wspólny front. W 1945 r. zawiązano w Kairze Ligę Państw Arabskich, której najważniejszymi członkami były formalnie niepodległe kraje tego regionu: Arabia saudyjska, Egipt i Irak. W 1946 r. wielka Brytania uznała niepodległość Jordanii, a Francja Syrii i Libanu. Nie mogąc opanować konfliktu arabsko-żydowskiego w Palestynie, Anglicy wycofali się, a w grudniu 1947 r. zgromadzenie ogólne ONZ opowiedziało się za podziałem kraju na państwo arabskie i żydowskie. Decyzja ONZ była wynikiem presji administracji Trumana, której zależało na pozyskaniu głosów żydowskich w wyborach 1948 r. decyzja ta wzburzyła natomiast Arabów. Rozgorzały krwawe walki między obydwiema grupami ludności. W tym stadium konfliktu Żydom pomógł ZSRR, wysyłając broń i zaopatrzenie. Moskwie chodziło o wyparcie interesów brytyjskich z Palestyny i pozyskanie środowisk żydowskich w USA. Po wycofaniu oddziałów brytyjskich, w maju 1948 r. proklamowano Izrael, czyli państwo żydowskie w Palestynie. Akt ten spowodował inwazję wojsk Ligi Państw Arabskich. W wojnie, jaka wybuchła, wojska izraelskie odniosły zwycięstwo. Około 700 tys. Arabów –Palestyńczyków uszło z zajętych przez Izrael terenów Palestyny, tworząc nowa diasporę w Egipcie, Jordanii, Syrii i Libanie.

W 1949 r. zawarto rozejm, na mocy, którego zachodni brzeg Jordanu przypadł Jordanii, a strefa Gazy – Egiptowi. Jerozolima została podzielona, a w 1950 r. jej zachodnia część stała się stolica Izraela. Zawieszenie broni nie oznaczało jednak uznania Izraela przez Arabów, którzy próbowali doprowadzić do osłabienia i likwidacji państwa żydowskiego. Rząd Izraela kierował programem integracji narodowej Żydów przybywających z różnych krajów, tworzeniem nowohebrajskiego języka narodowego, zagospodarowania pustyni przez kibuce oraz industrializacja. Ogromna pomoc żydowskiej diaspory doprowadziła do izraelskiego „cudu gospodarczego”. Jednymi z pierwszych państw, które uznały Izrael, był ZSRR i jego satelici, w tym Polska.

Widząc ogromny potencjał Arabów, a głównie strategiczne złoża ropy naftowej, Moskwa prowadziła podwójną grę. Żydzi z kolei posiadali protektorów także i w państwach zachodnich, zwłaszcza w USA, które również szybko uznały Izrael. W 1948 r. rozpoczęto w ZSRR nagonkę antysemicką, która zapoczątkowała zwrot w stosunku do Żydów do Związku Radzieckiego i komunizmu. W świecie arabskim zachodziła tymczasem powolna reorientacja ku ZSRR. Pierwszym tego symptomem była rewolucja w Egipcie, gdzie w lipcu 1952 r. prozachodni król Faruk I został obalony przez armię, na czele, której stanął wkrótce Gamal Abdel Naser. W 1953 r. Egipt stał się republiką o charakterze socjalistycznym, a w 1956 r. znacjonalizował Kanał Sueski, co doprowadziło do poważnego kryzysu międzynarodowego.

Nieuznawanie prawa Izraela do istnienia i czynnie wroga polityka państw arabskich wobec Tel Awiwu, wspierana przez ZSRR i jego satelitów, doprowadziły do napięcia w tym rejonie do punktu szczytowego. Gdy Egipt zablokował strategicznie ważny port Ejlat nad zatoką Akaba, jedyne wyjście Izraela na Morze Czerwone, rząd izraelski zdecydował się 5-10 VI 1967 r. na nagły atak. Działania rozpoczęło prewencyjne bombardowanie lotnicze obiektów strategicznych w Egipcie. W trakcie wojny sześciodniowej siły zbrojne Izraela zajęły należący do Egiptu półwysep Synaj, zdobyły na Jordanii zachodni brzeg rzeki Jordan z Jerozolima i syryjskie Wzgórza Golan, opanowując obszar czterokrotnie większy od swojego. Dnia 9 czerwca 1967 w Moskwie zebrał się szczyt komunistyczny, który poparł Arabów. Potępiono Izrael jako agresora i zażądano wycofania się jego wojsk. Tylko Rumuni zajęli stanowisko bardziej oględne. Ponieważ Stany Zjednoczone poparły Izrael, prezydent USA Lyndon B. Johnson i premier ZSRR Kosygin po raz pierwszy użyli „gorącej linii”. Pod koniec czerwca Johnson i Kosygin spotkali się w USA i uzgodnili powstrzymanie się od bezpośredniego udziału obu supermocarstw w konflikcie. Nadal jednak Stany Zjednoczone udzielały Tel Awiwowi pomocy wojskowej, a Moskwa zbroiła Egipt i wysyłała tam swoich doradców. Sytuacja była na tyle paradoksalna, że prezydent Egiptu Naser popierał antysemickie organizacje przesiedleńców i byłych nazistów w RFN, zwalczających granice na Odrze i Nysie Łużyckiej. Niejednokrotnie dochodziło do spotkań przedstawicieli niemieckiej prawicy nacjonalistycznej z doradcami radzieckimi.

Proporcje sił między NATO i Układem Warszawskim zmieniły się na niekorzyść Zachodu. Amerykański alarm atomowy zapobiegł, co prawda, desantowi radzieckiemu na Bliskim Wschodzie podczas kolejnej wojny izraelsko-arabskiej, wojny Jom Kippur, w dniach 6-22 października 1973 r., lecz ZSRR postawił warunki zaniechania akcji. Wg nich Stany Zjednoczone miały powstrzymać Izrael, bliski całkowitego zniszczenia arabskich przeciwników. Wojna Jom Kippur rozpoczęła się w trakcie najważniejszego święta żydowskiego, tzw. dzień Pokuty, niespodziewana, dobrze przygotowana ofensywa. Egipcjanie przekroczyli Kanał Sueski i przełamali izraelską linię obrony Bar Lewa, a Syryjczycy zajęli wzgórz Golan. W następnych dniach armia izraelska z trudem i za cenę poważnych strat przywróciła położenie na froncie syryjskim,odcinając jednocześnie na Synaju zbyt daleko wysunięte wojska egipskie. Od całkowitej klęski uratowało je zawieszenie broni uchwalone przez ONZ pod naciskiem radzieckim. Wojna odbiła się fatalnie na gospodarce Zachodu. Kraje arabskie sięgnęły po broń ekonomiczną, podwyższając ceny ropy naftowej. Mimo, że kraje wysoko rozwinięte zareagowały na to podniesieniem cen towarów eksportowanych przez siebie, ich ekspedycja gospodarcza trwająca nieprzerwanie od II wojny światowej uległa zahamowaniu. Proces ten nazwano „kryzysem paliwowym”.

Nasiliło to rozbieżności interesów między głównymi państwami zachodu. Pragnąc utrwalić swą pozycję opiekuna Europy Zachodniej, Stany Zjednoczone nie troszczyły się o jej interesy gospodarcze i polityczne. Formułując zasady „Nowej Karty Atlantyckiej” z udziałem USA, Europy zachodniej i Japonii, sekretarz stanu USA Henry Kissinger zaznaczył w kwietniu 1973 r., że Waszyngton ma interesy ogólnoświatowe, podczas gdy Europa zachodnia, tylko regionalne. W czasie październikowej wojny1973 r. Nixon podjął bez uzgodnienia z sojusznikami z NATO decyzje przerzuceniu części sił USA z Europy Zachodniej na Bliski Wschód, na co sojusznicy zachodnioeuropejscy odmówili ułatwień transportowych, obawiając się osłabienia swej obronności i retorsji arabskich.

Lata osiemdziesiąte nie przyniosły rozwiązania niezwykle nabrzmiałego splotu konfliktu na Bliskim Wschodzie. Ugodowa polityka Egiptu doprowadziła do złagodzenia napięcia między tym krajem i Izraelem, jednak zaostrzyła izolacje Kairu w świecie arabskim. Na okupowanych przez Izrael terenach arabskich, zachodnim brzegu Jordanu i Wzgórzach Golan, narastało powstanie Palestyńczyków, tzw. intifada, zapoczątkowane w 1987 r. Konflikt przeniósł się do Libanu, który uległ podziałowi na strefy wpływów. W południowej części kraju stacjonowały wojska izraelskie, w północnej, syryjskie. Stolica Libanu – Bejrut została zniszczona w krwawych walkach i podzielona między walczące oddziały. Różne grupy bojowników palestyńskich i fundamentalistów szyickich organizowały porwania cywilnych zakładników z państw zachodnich, chcąc wymusić zwolnienie więzionych na zachodzie terrorystów palestyńskich. Główna polityczna organizacja palestyńska kierowana przez Jasira Arafata, Organizacja Wyzwolenia Palestyny, był uznawana przez ZSRR i kraje jego bloku, ale także niektóre państwa zachodnie za ich oficjalną reprezentację. W OWP dochodziło jednak do częstych zmian taktyki i rozłamów, które wywołały walki wewnątrz ruchu palestyńskiego.

Poprawa atmosfery międzynarodowej dzięki zmianom w ZSRR doprowadziła do pewnego postępu w kwestii bliskowschodniej. Nacisk mocarstw wyeliminował z rozgrywki w tym regionie Irak oraz zwiększył poczucie bezpieczeństwa pozostałych stron konfliktu, a więc głownie Syrii, Jordanii, Arabii Saudyjskiej i Izraela. Prezydenci USA i Bush i ZSRR Gorbaczow podjęli się zorganizowania pokojowej konferencji bliskowschodniej, której pierwsza sesja odbyła się w październiku 1991 r. w Madrycie. Wcześniej doszło do zwolnienia zakładników zachodnich, przetrzymywanych przez grupy palestyńskie i szyickie często przez parę lat pod groźbą egzekucji. Rozbieżność stanowisk oraz dziesięciolecia wzajemnej nienawiści powodowały, że rokowania były bardzo trudne, toteż do końca 1992 r. niewiele osiągnięto.