Konflikty polsko-ukraińskie
Na wzrost napięcia na Ukrainie składało się wiele czynników. Przede wszystkim różnice językowe i etniczne pomiędzy polskimi lub spolonizowanymi właścicielami dóbr ziemskich a ukraińską ludnością chłopską, upośledzenie prawosławia wobec katolicyzmu po unii, konflikt między aspiracjami Kozaków a dążeniami magnaterii kresowej do poddania Kozaczyzny systemowi pańszczyźnianemu. Główną kwestią sporną pozostawało określenie statusu prawnopolitycznego i społecznego Kozaków. Wciągniecie do rejestru poddawało ich własnym dowódcom, a w najwyższej instancji hetmanowi wielkiemu koronnemu i królowi. Pozostawanie poza rejestrem oznaczało zależność, na równi z chłopami, od starosty i szlachty. Opór Kozaków wobec prób narzucenia im poddaństwa doprowadził kilkakrotnie na przełomie XVI i XVII w. do wybuchu powstań kozackich, za każdym razem krwawo tłumionych. Napiętą z powodu wojny tureckiej sytuację wykorzystał jeden z dowódców wojska zaporoskiego, Bohdan Chmielnicki. W styczniu 1648 r. wzniecił on na Siczy powstanie, którego rozwój wymknął się spod jego kontroli. W pierwszym etapie powstania, od stycznia do października 1648 r., Kozacy sprzymierzeni z Tatarami pokonali wojska koronne pod Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i pod Piławcami i doszli do Lwowa i Zamościa. Ich zwycięstwa spowodowały wybuch powstania chłopskiego na całej Ukrainie. Ofiarami powstańców padła szlachta i kler, zwłaszcza jezuici oraz Żydzi. Ci ostatni postrzegani byli jako sprzymierzeńcy magnatów, ponieważ ściągali dla nich podatki, zarządzali folwarkami, młynami czy karczmami.
Zamęt i panikę, które ogarnęły Ukrainę, spotęgował nagły zgon króla Władysław IV w maju 1648 r. szybko zebrany sejm elekcyjny obrał królem Jana Kazimierza Wazę, przyrodniego brata zmarłego monarchy. W okresie elekcji o wpływ na sytuację walczyły dwie grupy polityków. Jedni pragnęli uśmierzyć powstanie poprzez rokowania z Chmielnickim i ustępstwa wobec Kozaków. Do grona tych polityków należeli kanclerz Jerzy Ossoliński czy wojewoda bracławski Adam Kisiel, drudzy zaś ten sam cel chcieli osiągnąć poprzez szybką militarną rozprawę z buntownikami, zwolennikiem tego rozwiązania był przede wszystkim wojewoda ruski Jeremi Wiśniowiecki. Nowy król skłaniał się ku rozwiązaniu siłowemu.
W drugim etapie powstania, w latach 1649-1651, Rzeczpospolita wznowiła działania wojenne na wielką skalę. Oblężenie Zbaraża przez powstańców, odsiecz prowadzona przez Jana Kazimierza i rokowania z Chmielnickim pod Zborowem, następnie zwycięska dla Polaków trzydniowa bitwa pod Beresteczkiem w dniach 28-30 VI 1651 r. doprowadziły do zawarcia z Chmielnickim dwu, nietrwałych wszakże, umów. Przewidywały one wyodrębnienie na Ukrainie terytorium podległego hetmańskiej władzy Chmielnickiego i utrzymanie znacznego rejestru kozackiego. Przeciwko porozumieniom z Rzeczpospolitą buntowała się ludność Ukrainy, z kolei kresowa magnateria nie chciała pogodzić się z odstąpieniem swych latyfundiów Kozakom.
Czynnikiem dodatkowo komplikującym sytuację w Rzeczypospolitej były ruchy chłopskie. Najgroźniejsze z nich, pod wodzą Aleksandra Kostki Napierskiego, wybuchło na Podhalu.
W trzecim etapie powstania, w latach 1652 – 1658, rozpoczętym klęską armii koronnej pod Batohem, w dniu 2 VI 1652 r., doszło do ingerencji Rosji, która zainteresowana była rozciągnięciem swych wpływów na Ukrainę. W 1654 r. w Perejesławiu poselstwo rosyjskie zawarło ugodę z radą kozacką o przyłączeniu Ukrainy naddnieprzańskiej do Rosji i poddaniu Kozaczyzny zwierzchnictwu cara.
Ugoda perejesawska wywołała natychmiast wojnę polsko-rosyjską. Rosjanie wkroczyli na Litwę, zajęli Smoleńsk, Wilno, Grodno w 1655 r. Najazd szwedzki na Polskę wstrzymał jednak postępy wojsk rosyjskich. Rosja nie chciała dopuścić do dalszego wzmocnienia pozycji Szwecji w basenie Morza Bałtyckiego. Zawarła więc rozejm z Polską i zaatakowała posiadłości szwedzkie i Inflantach.
Ukraina stała się terenem międzynarodowej rywalizacji. Kozacy lawirowali miedzy Polską, Rosją, Szwecją i Turcją w poszukiwaniu najbardziej korzystnego dla siebie sojuszu. W ostatnim roku swego życia Chmielnicki porozumiewa się ze Szwecją i Siedmiogrodem w sprawie rozbioru Rzeczypospolitej utworzenia niezależnego państwa na Ukrainie. Jego następca, hetman Jan Wyhowski, doprowadził do ugody z Polską w Hadziaczu w 1658 r. Przewidywała ona, że województwa kijowskie, czrenihowskie i bracawskie utworzą Księstwo Ruskie z własnym hetmanem, trybunałem, prawosławną akademią w Kijowie oraz wolnościami szlacheckimi dla starszyzny kozackiej.
Po krwawych doświadczeniach poprzednich lat ludność ukraińska nie ufała już żadnym porozumieniom z Polakami. Wyhowski został obalony, a wojska rosyjskie zaatakowały Ukrainę w 1660 r. W kolejnej wojnie polsko-rosyjskiej hetman wielki koronny Jerzy Lubomirski odniósł znakomite zwycięstwo pod Połonką i Cudnowem, odzyskując niemal całą Ukrainę. Ogólne rozprężenie i zniszczenie państwa, pusty skarb i brak możliwości utrzymania większej liczby wojska spowodowałoby, że ogromny wysiłek militarny nie został wykorzystany politycznie. W 1667 r. Rzeczpospolita i Rosja zawarły rozejm w Andruszowie i dokonały podziału Ukrainy.