Kontrreformacja w Europie

Dyskusje o potrzebie odnowy Kościoła i wydarzenia wywołane wystąpieniem Lutra doprowadziły do rozwoju w Europie ruchu religijnego i społecznego określanego mianem reformacji. Jego popularność wynikała nie tylko z odczuwanych przez wielu ludzi wątpliwości religijnych czy niechęci do papieża i duchowieństwa. Istotny wpływ miały również przemiany społeczne przełomu XV i XVI w. W wyniku zmian gospodarczych w wielu krajach chłopi i mieszczanie, bogacić się, zyskiwali poza poprawą sytuacji materialnej, możliwość zdobycia wykształcenia.

Olbrzymi wzrost popularności idei reformacji skłonił Kościół do podjęcia próby odzyskania utraconych wpływów. Wśród duchowieństwa istniały grupy domagające się reformy wewnętrznej Kościoła, zwiększenia dyscypliny, uniknięcia nadużyć i pogłębienia życia duchowego. Jednocześnie zdawano sobie sprawę z konieczności odbudowania autorytetu papieża. Wynikające stąd działania Kościoła określa się mianem kontrreformacji. Nie ograniczały się one jednak wyłącznie do zwalczania wpływów religijnych reformatorów, ważnym ich motywem było bowiem autentyczne przekonanie o konieczności odnowy Kościoła, która przywróci mu rolę duchowego przewodnika chrześcijan.

Do najważniejszych działań Kościoła w tym czasie należały reformy administracji kościelnej i odnowienie inkwizycji rzymskiej, na czele której stanęło Święte Oficjum, złożone z 6 kardynałów. Podejrzewani o herezje poddawani byli torturom, więzieni w określonych warunkach paleni na stosie, np. Giordano Bruno. W Hiszpanii Inkwizycja była organem państwowym.

Zreformowano istniejące zakony i powołano kilka nowych, wśród nich szczególną rolę odgrywali dobrze zorganizowani i skuteczni w działaniu jezuici. Papież Paweł III w 1540 r. zatwierdził regułę zakonu Towarzystwa jezusowego, którego założycielem był Ignacy Loyola. W zakonie obowiązywała wojskowa dyscyplina, obok zwykłych ślubów zakonnych składano ślub bezwzględnego posłuszeństwa papieżowi. Zakon szybko stał się skutecznym orężem Kościoła w walce z reformacja i zasadniczą siłą ekspansji katolicyzmu na inne kontynenty.

Powstał również Indeks Ksiąg Zakazanych w 1559 r. za pontyfikatu papieża Pawła IV. Przedstawiono w nim wykaz dzieł, który systematycznie powiększano. Umieszczonych na Indeksie dzieł nie wolno było czytać katolikom.

Ukoronowanie ruchu odnowy były decyzje zwołanego za pontyfikatu Pawła III soboru w Trydencie na północy Włochy. Sobór trydencki obradował, z przerwami spowodowanymi wydarzeniami politycznymi i wojnami, w latach 1545-1563. W opinii części jego uczestników miał doprowadzić do przywrócenia jedności religijnej i zlikwidowania konfliktu z protestantami. Papież widział w nim także szansę wzmocnienia własnej pozycji. Uchwały soboru odrzucały i potępiały dogmaty wyznań wywodzących się z reformacji. Papieża uznano za najwyższy autorytet w Kościele, określono porządek liturgii i sprecyzowano dogmaty katolicyzmu, ustalając tzw. trydenckie wyznanie wiary. Zawierało ono obowiązujących wszystkich wiernych podstawy wyznania określanego odtąd mianem rzymskokatolickiego. Potępiono protestantów uznając ich za heretyków, sformułowano dogmaty wiary, zachowano siedem sakramentów, oddawanie czci matce Bożej i świętym, ujednolicono liturgie, uznano, że wiara i dobre uczynki wiodą do zbawienia. Wprowadzono obowiązek kształcenia duchownych, położono nacisk na dyscyplinę wśród duchownych, podniesienie ich poziomu umysłowego i moralnego, nakazano biskupom przebywać w diecezjach i przeprowadzać wizytacje podległych im parafii. Zaczęto zakładać szkoły parafialne. Zalecono Stolicy Apostolskiej przeprowadzenie reformy kalendarza, co uczynił papież Grzegorz XIII w 1581 r. Sobór uchwalił również szereg reform zmierzających do likwidacji nadużyć w Kościele.