Piśmiennictwo w języku łacińskim i łacińsko - polskim doby średniowieczna obfituje w dzieła różnego gatunku, wśród których można wymienić m. in.:
- Żywoty świętych (hagiografia) np.: Żywot św. Wojciecha, Żywot Pięciu Braci Męczenników (z przełomu X/XI wieku), Żywot św. Kingi, Żywot św. Jacka;
- Historiografie np.: Kronika Galla Anonima, Kronika wielkopolska, Kronika Janka z Czarnkowa, Roczniki, czyli Kronika Sławnego Królestwa Polskiego autorstwa Jana Długosza;
- Poezje Kościelną w tym pieśni liturgiczne, tropy (liryka religijna), sekwencje (liryczna pieśń liturgiczna o charakterze hymnu) i hymny;
- Epikę rycerską.
- Piśmiennictwo polskie również obfituje w rodzajach i gatunkach literackich. Oto niektóre z nich:
Źródła historyczne takie jak np.: Dagome iudex, Kronika Thietmara, Bulla Gnieźnieńska, Kronika Wincentego z Kielczy, Kronika Wincentego Kadłubka, księga henrykowska, mamotrekty (małe słowniki zawierające tłumaczenia trudnych wyrazów);
Kazania świętokrzyskie, - to jeden z najcenniejszych zabytków polskiego średniowiecza, do dziś zachował się w postaci 18 pergaminowych pasków pochodzących z czterech kart obszerniejszego rękopisu, wykorzystanych do oprawy XV wiecznego łacińskiego kodeksu. Kodeks ów, spisany był prawdopodobnie w klasztorze Bożogrobców w Miechowie, następnie znalazł się w bibliotece klasztornej benedyktynów na Świętym Krzyżu (Łysa Góra - od tego miejsca kazania noszą swoją nazwa. Po roku 1830 rękopis został wywieziony do Petersburga, gdzie w roku 1890 został odnaleziony przez Aleksandra Brucknera, który odkrył również paski z zapisem polskich kazań. Na ocalonych paskach znalazły się kazania na uroczystości religijne np.: Boże Narodzenie, czy święto Matki Boskiej Gromnicznej, adresowane były prawdopodobnie do wykształconego odbiorcy;
Kazania gnieźnieńskie, zostały spisane na początku XV wieku. Kazania gnieźnieńskie (nazwa pochodzi od miejsca odnalezienia, jakim była Katedra Gnieźnieńska) zawierają 10 kazań w języku polskim, 95 kazań łacińskich oraz kilka fragmentów ze Złotej legendy Jakuba de Voragine. Autorem kazań spisanych w języku polskich był znany teologa i kaznodzieja, rektora Akademii Krakowskiej Łukasza z Wielkiego Koźmina (zmarły około 1412);
Psałterz floriański, pochodzi z przełomu XIV i XV wieku, wykonany jest na pergaminie, liczy 301 kart, bogato zdobionych. Psałterz floriański był prawdopodobnie przeznaczony dla jakiejś wybitnej postaci, prawdopodobnie kobiety z rodu Andegawenów;
Psałterz puławski, jest przykładem polskiego tłumaczenia Księgi psalmów, został opracowany na przełomie XV - XVI wieku. Został starannie wykonany na pergaminie, niestety nie znany jest jego wydawca;
Biblia Królowej Zofii, zwana również Biblią szaroszpatacką - od węgierskiego Saros Patak, gdzie zabytek przechowywany był do wybuchu II wojny światowej. Biblia powstała prawdopodobnie na zamówienie żony Władysława Jagiełły, Zofii w latach 1453-1461;
Apokryfy np.: Rozmyślania przemyskie;
Poezja religijna np.: Bogurodzica, Deesis, Posłuchajcie bracia miła, Legenda o św. Aleksym, i inne;
Poezja świecka np.: Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią, Taniec śmierci (Danse macabre), Wiersz o chlebowym stole, pieśni i listy miłosne, czy pieśni żakowskie
Jednym z najbardziej wiarygodnych źródeł do dziejów państwa polskiego jest napisana w języku łacińskim po części prozą, po części wierszem Kronika Galla Anonima, (łac Chronica Polonorum). Autor tego dzieła jest zupełnie nieznany, niektórzy uważali, że pochodził z Prowansji, inni że z Węgier. Jednak niezależnie od jego pochodzenia jak twierdził sam Gall Anonim pisał „ku chwale książąt i ojczyzny naszej”.
Kronika Galla Anonima jest najstarszym dziełem świeckim polskiego piśmiennictwa, opisuje dzieje państwa polskiego poczynając od Mieszka I do Bolesława Krzywoustego, na dworze którego powstało dzieło. Kronika Galla składa się z trzech ksiąg :
- Księga pierwsza opisuje dzieje legendarne i historyczne początki państwa polskiego do narodzin Bolesława Krzywoustego;
- Księga druga opisuje młodość księcia Bolesława, do roku 1118;
- Księga trzecia opisuje wydarzenia do roku 1113, niestety jest to część niedokończona.
Początki państwa polskiego opisane są dość pobieżnie, natomiast najdokładniej (ze zrozumiałych względów) Gall opisuje czasy swojego chlebodawcy, czyli Bolesława Krzywoustego i XII wiek. Kronika polska powstała pomiędzy rokiem 1112 a 1116, źródłem informacji były wieści zebrane na dworze Bolesława Krzywoustego. Kronika ma charakter moralistyczny, autor bardzo dużą uwagę przywiązywał do prawdy, jeśli jakiś fakt był mu nieznany lub nie chciał o nim pisać używał bardzo charakterystycznego dla siebie określenia „długo by o tym mówić ”. Dlatego też niektóre zdarzenia opisane są szerzej inne jak np. spraw biskupa Stanisława i Bolesława Śmiałego nieco oszczędniej. Kronika Galla kreuje obraz idealnego władcy, według autora wiele takich cech posiadał Bolesław Chrobry, który był jednym z najbardziej cenionych przez Galla władców z dynastii Piastów.
Jeśli rozważyć gatunek omawianego dzieła, to jest on typowy dla kroniki średniowiecznej, dlatego ma bardzo ważną wartość historyczną – jest jednym z najważniejszych źródeł dotyczących wczesnego średniowiecza w Polsce. Wiele faktów opisywanych następnie przez historyków znanych jest na podstawie Kronika Galla Anonima.
Kronika Wincentego Kadłubka powstała w czasie panowania Kazimierza Sprawiedliwego, pomiędzy rokiem 1109 a 1208, składa się z czterech ksiąg pisanych w języku łacińskim. Autor dzieła Wincenty zwany później Kadłubkiem pochodził z Sandomierszczyzny, natomiast tytuł magistra uzyskał na studiach zagranicznych. Był biskupem krakowskim, kapelanem Kazimierza Sprawiedliwego. Kronikę Wincenty Kadłubka pisał na wyraźne życzenie swojego chlebodawcy, śmierć w 1223 roku przerwała mu opisywanie dziejów Polski.
Dzieło Kadłubka składa się z czterech części. Pierwsze trzy części mają kompozycje dialogową – jest to opowieść pomiędzy arcybiskupem gnieźnieńskim Janem, a biskupem krakowskim Mateuszem. Mateusz opowiada kolejne wydarzenia dziejów Polski od czasów legendarnych, Jan z kolei komentuje przytaczane fakty. Taka kompozycja utworu była prawdopodobnie wynikiem przebywania we Francji, która w tym czasie sięgała po dialogowy styl pisania wzorując się na starożytnych pisarzach.
Czwarta część dzieła ma całkowicie inna kompozycję, oparta na narracji wydarzeń.
Jednak dzieło Kadłubka, nie tylko ze względu na kompozycje, ale również często używane przenośnie, porównania dodatkowe ubarwienia faktów nie jest łatwe w odbiorze. Również historycy dziejów państwa polskiego mają niekiedy delikatnie mówiąc „kłopoty z Kadłubkiem” chodzi o to, iż myli wiele faktów lub nie podaje ich zgodnie z prawdą historyczną. Autor Kroniki wielokrotnie w ocenie zdarzeń bywa stronniczy, co nie ułatwia rozumienia historii. Ani pod względem ideowym ani stylistycznym dzieło Wincentego Kadłubka nie jest prostym przekazem historycznym, bez odpowiedniego przygotowania trudno je zrozumieć.
Kronika Janka z Czarnkowa, (łac. Joannis de Czarnkow chronicon Polonorum) jest dziełem syna wójta (lub wielkopolski mieszczanin) , który co było w owych czasach rzadkością, doszedł do stanowiska podkanclerza za czasów Kazimierza Wielkiego i archidiakona gnieźnieńskiego. Janko z Czarnkowa spisał swoją Kronikę prawdopodobnie w latach 1377 – 1384, kiedy mógł sobie pozwolić na opisanie tego co przeżył i rozrachunek z przeciwnikami politycznymi (zwolennikami Andegawenów). Wydarzenia w niej opisywane dotycz lat 1370 – 1384, a więc okres panowania Ludwika węgierskiego w Królestwie Polskim i czas bezkrólewia, związany z wysiłkami obsadzenia Jadwigi (córki Ludwika) na tronie polskim. Konwencja dzieła Janka z Czarnkowa oscyluje wokół gatunku kroniki i pamiętnika, autor zmienia narracje z pierwszej na trzecią osobę, opisuje wydarzenia polityczne, zagrożenie ze strony sąsiadów, (zwłaszcza Litwinów), czasami jakieś drobne epizodyczne fakty oraz szereg scenek rodzajowych przybliżających atmosferę społeczną XIV wieku. Wiele miejsca w Kronice zajmuje opis polityki światowej np.: wielka schizmę, wybór poszczególnych papieży, czy śmierć cesarza Karola IV Luksemburskiego (1378 rok). Wadą dzieła jest niewątpliwie chaotyczna konstrukcja oraz prosta stylistyka język.
Według Jana Dąbrowskiego Kronika Janka z Czarnkowa jest :
Jednym z najcenniejszych naszych źródeł średniowiecznych, zaś do dziejów XIV wiecznych niewątpliwie najwartościowsze.
Roczniki, czyli Kronika Sławnego Królestwa Polskiego Jana Długosza. Autor dzieła urodził się w 1415 roku, zmarł w 1480 roku w średniozamożnej rodziny szlacheckiej. Ojciec, uczestniczył w bitwie pod Grunwaldem za co otrzymał starostwo brzeźnickie. Jan Długosz był duchownym i dyplomatą, pierwszym zawodowym historykiem i dziejopisarzem, pod koniec życie pełnił funkcję arcybiskupa – nominata lwowskiego. Do działalności pisarskiej namówił go kardynał Zbigniew Oleśnicki, którego Jan Długosz był sekretarzem, zarządcą majątku i powiernikiem. Jednocześnie pełnił funkcję wychowawcy synów Kazimierza Jagiellończyka. Długosz opisał w języku łacińskim dzieje Polski od czasów legendarnych przez początek i powstanie państwa, aż do końca swojego życia tj. 1480 roku. W początkowej części dzieła znajduje się dokładny (jak na owe czasy) opis świata, Europy i Słowiańszczyzna oraz ziem polskich, dzięki temu Długosz zyskał miano ojca polskiej geografii opisowej.
Roczniki, czyli Kronika Sławnego Królestwa Polskiego pisane były przez około dwadzieścia pięć lat,` są przepełnione głębokim patriotyzmem autora, jednocześnie silną wiarą w opatrzność Bożą, która czuwa nad losami nie tylko naszego państwa, ale indywidualnych ludzi. Analiza Roczników wskazuje, że ich autor znał inne kroniki w tym Galla Anonima, Kronikę Wincentego Kadłubka oraz Kronikę wielkopolską.
Opisywane w Rocznikach fakty spisane są rok po roku, bez wnikliwego komentarza. Autor dba o język pisarski, właściwa formę dzieła, starannie sprawdza fakty przed ich opisem, próbuje wzorować się na dziełach Liwiusza – rzymskiego historiografa, którego księgi zostały odkryte za życia Długosza.
Do dziś zachowały się trzy rękopisy Roczników oraz wiele wypisów. Dzieło Jana Długosza stanowi ciekawy, choć mało rozpowszechniony przykład twórczości wczesnego humanizmu w Polsce.
Oprócz Roczniki, czyli Kronika Sławnego Królestwa Polskiego Jan Długosz jest również autorem następujących publikacji:
- Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis (opis beneficjów Kościoła katolickiego na terenie Małopolski);
- Insignia seu clenodia incliti Regni Poloniae (po 1462 roku) – to opisy herbów szlachty polskiej;
- Vitae episcoporum Poloniae, jest to katalogi biskupów polskich.
Bulla Gnieźnieńska, zawiera opisy około 410 polskich nazw miejscowości, została wydana w roku 1138 przez papieża Innocenty II, w celu zniesienia zwierzchności arcybiskupstwa magdeburskiego nad Kościołem polskimi. Przez Aleksandra Brücknera Bulla została nazwana „ złota bullą języka polskiego”
Księga henrykowska (Księga założenia klasztoru Panny Marii w Henrykowie) – jest to kronika opactwa cystersów w Henrykowie na Dolnym Śląsku, spisana po łacinie. W Księdze henrykowskiej pod datą z roku 1270 znajduje się zdanie, uważane za najstarsze zapisane w języku polskim: Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai tłumaczone jako : Daj, ja będę mełł, a ty odpocznij (Daj, niech ja pokręcę żarna, a ty odpocznij).
Ważną formą pisarską, a jednocześnie źródłem wiedzy historycznej są roczniki (annales), które zawierają proste informacje dotyczące faktów, ułożone w porządku chronologicznym Jedne z pierwszych zapisków tego typu powstały w X wieku. Kanwą tych zapisków była tablica paschalna pochodząca z niemieckiej Fuldy, która do Polski dostała się najprawdopodobniej drogą przez Czechy. W Polsce (zapewne w Poznaniu) dopisano na niej grupę 8 lub 10 zapisek z lat 965-990 (992), geneza tych zapisków wiąże się z pontyfikatem misyjnego biskupa Jordana.
- Najpopularniejsze roczniki powstałe w średniowieczu to:
Rocznik świętokrzyski dawny z 1122 roku zwany obecnie Rocznikiem dawnym, jest jednym z najważniejszych (obok rocznika kapituły krakowskiej i rocznika Troskiego) roczników dotyczących historii Polski, zawiera również daty urzędowania najważniejszych hierarchów Kościoła we wczesnym średniowieczu. Rocznik od XIII wieku znajdował się w rękach kapituły katedralnej w Krakowie, po 1459 roku został umieszczony w opactwie benedyktyńskim Krzyża Świętego na Łysej Górze. Razem ze zbiorami Biblioteki Załuskich został wywieziony po trzecim rozbiorze do Petersburga, skąd wrócił po traktacie ryskim w 1921 roku. Wśród informacji zawartych w rocznikach znajduje się m.i.n.zapis: "Dubrovka venit ad Miskonem" (Dąbrówka przybywa do Mieszka), "Mysko dux baptizatur" (Mieszko książę jest ochrzczony), „Passio sancti Adalberti” (Męczeństwo świętego Wojciecha)
Rocznik Rychezy, nazw ta odnosi się do tablicy paschalnej przywiezionej przez Rychezę, żonę Mieszka II do Polski w 1013 roku. Na tablicy tej znajdowało się już wiele zapisek pochodzenia nadreńskiego (od 730), w Polsce dopisano kolejne informacje o charakterze dworskim oraz spisano informacje z rocznika poznańsko-gnieźnieńskiego. Prawdopodobnie w 1032 Roczniki Rychezy zostały wywiezione z Polski, wracając dopiero za czasów Kazimierza Odnowiciela. Kapituła katedralna w Krakowie kontynuowała zapis dziejów tworząc :
Rocznik kapitulny krakowski (Annales Regni Polonorum deperditi? (Annales Polonorum deperditi). Najstarszą częścią Rocznika jest Kalendarz katedry krakowskiej z ok. 1257. Prawdopodobnie w 1266 roku dokonano przeróbki rocznika kapitularnego krakowskiego na nowy zwód rocznikarski. Źródło zawiera informacje o śmierci duchownych i świeckich, dobroczyńców Kościoła katedralnego i kapituły. Dołączono też zapiski dotyczące czasów Jadwigi i Władysława Jagiełły, statuty biskupa Jana Grota oraz statuty diecezjalne z lat 1335/1336.