Kubizm - nazwa (z łacińskiego cubus - kostka, sześcian) została zastosowana przez krytyka L. Vauxcellesa w odniesieniu do pejzaży Braque'a, charakteryzujących się geometrycznym uproszczeniem brył. P. Cézanne zainspirował wielu artystów słowami: „Naturę należy ujmować poprzez kulę, walec i stożek”. Kubizm rozwinął się we Francji na początku XX wieku, a zakończył po 1914 roku. Kluczowym obrazem rozpoczynającym nowy, rewolucyjny kierunek, który zrywał z dotychczasowym spojrzeniem na sztukę było dzieło „ojciec” tego sposobu malowania Pabla Picasso (1881 – 1973) zatytułowane Panny z Awinionu (1907) . Novum zaprezentowane na obrazie polegało na ostrym ujęciu łuków oraz linearnym podziale figury. Drugim „ojcem” kubizmu był Georges Braque (1882 -1963). Do szkoły kubistów należeli m.in.: Hiszpan J. Gris, R. de La Fresnay oraz L. Marcoussis. Pierwsze wystąpienie kubistów odbyło się w Salonie Niezależnych w 1911 roku, „wziął ich wówczas w obronę” Dawid Kahnweiler, krytyk który w książce „ Moje galerie i moi malarze” opisywał założenia kubistów.
Kubizm przybrał trzy fazy rozwoju:
- prekubistyczną (geometryczna) – 1906 – 1909,
- analityczną – 1909 – 1912,
- syntetyczną – po 1912 roku.
W pierwszej fazie kierunku Picasso i inni dokonywali eksperymentów z bryłą. Podstawową formą trójwymiarową był sześcian, a wszystkie obiekty żywe i martwe zostały silnie uproszczone.
W drugim, analitycznym okresie rozbito wszystkie elementy rzeczywistości na czynniki pierwsze, przedstawiano je jako osobne płaszczyzny podświetlone niejednakowym światłem. Dekompozycję przedstawianego celu ujęto w sposób arbitralny tak, aby rzucała się w oczy. Kształt przedstawianej przez kubistów rzeczywistości jest na obrazie całkowicie dekomponowany. Kolorami, najczęściej używanymi przez artystów był: brąz, biel, czerń, szarość.
W trzeciej fazie rozwoju kierunku obaj „ojcowie” zaczęli wprowadzać litery typograficzne, kawałki tapet, papier imitujący marmur lub słoje drzew. Tematyka dzieł malarskich sięgała wszystkiego co proste, codzienne, a nawet pospolite np.: fajka, karty, klucze itp. Głównym jednak tematem kubizmu była martwa natura.
Przykłady dzieł kubistycznych Pablo Picasso:
portret Gertrudy Stein (1906),
- Panny z Awinion (1907) – celowo niedokończony,
- Portret Kahnweilera (1910),
- Butelka aperitifu (1913),
- Czytająca (1921),
- Źródło (1921),
- Taniec (1915),
- Czerwony fotel (1931),
- Kobieta przed lustrem (1932),
- Minotauromachia (1935-1936),
- Płacząca kobieta,
- Guernica (1937).
Przykłady dzieł Paula Klee (Szwajcaria):
- Mały obraz z sosną
- Zielona dzwonnica jako centrum
Przykłady dzieł F. Legera:
- Martwa natura z kuflem piwa
- Gracze w karty
F. Leger wykorzystał kubizm do analizy nowego pejzażu miejskiego. Posługiwał się on głównie formami cylindrycznymi. Operował oszczędną kolorystyką, sprowadzając przedmiot do kształtu maszyny. Fernand Leger stał się pierwszym wielkim malarzem nowej cywilizacji.
Formy kubistyczne przeniósł do rzeźby Raymond Duchami - Villon.
Omawiany kierunek wywołał zmiany w estetyce, pobudził do dalszych eksperymentów, zainteresował abstrakcją geometryczną, zainspirował wiele kierunków pochodnych. Z futurystami związane są inne nowoczesne na ów czas kierunki w architekturze i sztuce, a nawet w filmie np.: dadaizm, surrealizm, polski formizm, neoplastycyzm, czy kubofuturyzm. Kierunki wywodzące się z kubizmu powstawały na terenie Polski, Francji, Rosji i Holandii.
Kubizm wypowiedział się głównie w malarstwie, choć rzeźby bliskie kubizmowi tworzyli: Pablo Picasso, Juan Gris – Torreador – Arlekin, Raymond Duchami - Villon – Koń, Aleksander Archipenko – Walka bokserska, Ossia Zadkine –Forma kobieca.
Kubizm ukazując istotne cechy przedmiotu, jego sens i wnętrze doprowadził do odejścia od przedmiotowości i iluzjonizmu. Ten ostatni został zastąpiony aluzją i swobodnym kojarzeniem prowadzącym ostatecznie do kreowania nie odtwarzania rzeczywistości. Kubizm wprowadził kolaż, zapoczątkowując w ten sposób łączenie różnorodnych materii i materiałów.
Wpływ kubizmu na architekturę spowodował rezygnację z zamkniętej ścianami przestrzeni na rzecz wolnego planu. Zamiast zwartej przestrzeni, wprowadzono przenikanie się zgeometryzowanych elementów przestrzennych. W podobnym kierunku poszła rzeźba.