Monarchia stanowa w Polsce

W wyniku przekształceń i zmian, które doprowadziły w XIV wieku do zjednoczenia państwa polskiego pod berłem Władysława Łokietka, w Polsce ukształtowała się monarchia stanowa. Poprzedni typ monarchii, czyli monarchia patrymonialna ustąpiła nowym stosunkom społecznym i politycznym, w których dominującą rolę w państwie zaczęły odgrywać stany, głównie stan szlachecki i duchowny.

Powstawanie monarchii stanowej w Polsce przebiegało w odmienny sposób w porównaniu do innych europejskich krajów. Należy zaznaczyć, że bardzo szybko na sytuację panującą w kraju zyskała szlachta, wywodząca się z rycerstwa. Rok 1320 możemy uznać za moment końcowy rozbicia dzielnicowej i powstanie Królestwa Polskiego. W tym właśnie roku Władysław Łokietek koronował się na króla Polski. Za jego panowania poszerzał się stopniowo wpływ stanów na rządy w państwie. Przebiegającym zmianom towarzyszyły nadania przywilejów szlachcie polskiej przez monarchów. Zwiększający się wpływ stanów na sytuację polityczną w państwie, wpływał bardzo niekorzystnie na władzę królewską. Następowała decentralizacja i jej sukcesywne osłabianie. Musimy jednak podkreślić, że w okresie monarchii stanowej w Polsce, król posiadał jeszcze stosunkowo duże uprawnienia. Miało to ulec zmianie w okresie późniejszym w czasach nowożytnych. W tym czasie następowały również zmiany o charakterze administracyjnym, powstawały nowe urzędy centralne i lokalne. Pojawiły się w końcu organy przedstawicielskie, mowa tutaj o Sejmie, gdzie zasiadali przedstawiciele poszczególnych stanów. Dla państwa polskiego w tym okresie charakterystyczne było równoczesne funkcjonowanie organów władzy państwowej i organów władzy stanowej. Możemy w tym wypadku mówić o dualizmie władzy. Okres kształtowania i rozwoju monarchii stanowej w Polsce zakończył się w 1454 r. W tym roku zostały wydane statuty nieszawskie, które były ostatnimi przywilejami wydanymi przez monarchę dla szlachty.

Dla polskiej monarchii stanowej charakterystyczne jest oddzielenie państwa od osoby monarchy. Wyrażało się to w konstrukcji Korony Królestwa Polskiego. Korona miała symbolizować niezależność państwa. W pojęciu Korony Królestwa Polskiego zawierała się zasada suwerenności państwa. Ponadto można z niego było wyprowadzić zasadę niepodzielności i niezbywalności terytorium państwa polskiego. W 1320 r., kiedy książę Władysław Łokietek koronował się na króla Polski, państwo polskie wychodziło bardzo osłabione z rozbicia dzielnicowego. Terytorium państwa zostało mocno okrojone. Pod władzą Łokietka znajdowały się Małopolska wraz z Krakowem, Wielkopolska, ziemia łęczycka oraz część Kujaw. Nie udało się Łokietkowi odzyskać Pomorza Gdańskiego. Ponadto w czasie jego panowania Zakon Krzyżacki zajął ziemię dobrzyńską oraz Kujawy. Dopiero za panowania jego następcy – Kazimierza Wielkiego, rozpoczął się proces odzyskiwania pokojowego zagrabionych ziem. Mimo podejmowanych działań, Kazimierzowi udało się jedynie odzyskać Kujawy i ziemię dobrzyńską. W 1331 r. niemal cały Śląska znalazł się pod panowaniem Jana Luksemburczyka. Król Czech wysuwał pretensje do tronu Polski. W wyniku układów zawartych z Kazimierzem Wielkim Jan Luksemburczyk zrzekł się pretensji do tronu polskiego, ale w zamian za to Kazimierz musiał się zgodzić na odstąpienie Śląska Czechom, a w okresie późniejszym także i księstwa płockiego, dotychczas będącego lennem czeskim. Polska wkraczała więc bardzo osłabiona w nowy okres w jej historii. Za panowania Kazimierza Wielkiego doszło powiększenia terytorium Polski. Ekspansja naszego państwa skierowała się wówczas w kierunku wschodnim, na teren Rusi. W wyniku wypraw do Polski została przyłączona Ruś Halicka z Przemyślem, Haliczem i Lwowem. W kolejnym wieku państwo polskie musiało się zmierzyć z potęgą Zakonu Krzyżackiego, który zagrażał integralności terytorialnej naszego państwa. Z Krzyżakami walczyli już przedstawiciele innej dynastii, rządzącej Polską, a mianowicie Jagiellonowie. Państwo polskie do tego starcia przygotowało się, zawierając unię z sąsiednią Litwą. Za panowania Władysława Jagiełły Polacy i Litwini stawili opór Zakonowi Krzyżackiemu.

Na czele państwa polskiego od 1320 r. stał ponownie król. Sprawował on swoją władzę z łaski bożej. Zakres władzy monarszej był odzwierciedlany w stosowanej tytulaturze królewskiej, bowiem mówiąc o królu wymieniano wszystkie ziemie nad którymi panował. Z chwilą gdy doszło do odnowienia Królestwa Polskiego, i państwo polskie podniosło się z rozbicia dzielnicowego, wzmocnieniu uległa władza monarchy. Formalnie pełnia władzy w państwie należała do niego, praktycznie z czasem jego uprawnienia uległy ograniczeniu na rzecz stanów, główni stanu szlacheckiego. Wynikały one przede wszystkim z zakresu przywilejów, którymi stan szlachecki był obdarzany. Szlachta w razie nie przestrzegania przez króla jej praw, uzyskała prawo wypowiedzenia mu posłuszeństwa. Szlachta na podstawie uzyskanych przywilejów zdobyła wpływ na politykę państwa, mogąc ją kształtować w dowolny i odpowiadający temu stanowi sposób. Proces decentralizacji władzy królewskiej był procesem długotrwałym. Monarcha przez cały omawiany okres sprawował nadzór i zarząd nad podległym mu państwem. Był on najwyższym zwierzchnikiem administracji państwowej. W tej dziedzinie jego władza została ograniczona poprzez nominacje urzędników ziemskich, których dokonywała rada szlachty. Kolejnym ograniczeniem w nominacjach urzędniczych, była ich dożywotność. Król utrzymał kierownictwo nad wojskiem polskim. Formalnie był nadal jego najwyższym dowódcą. Monarcha pełnił także rolę najwyższego sędziego. Podległy mu sąd mógł rozpatrywać każdą sprawę. Uprawnienia sądowe monarchy zostały z czasem ograniczone na rzecz sądów ziemskich. Do króla należało także ustawodawstwo w państwie. To on wydawał edykty, statuty i uniwersały. W każdym z podejmowanych działań w tym zakresie musiał się jednak liczyć z głosem doradczym w postaci rady królewskiej, a później także i organów stanowych. Monarcha reprezentował państwo polskie w stosunkach z innymi państwami. Do niego należało prowadzenie polityki zagranicznej, jednak w momencie zawierania traktatów międzynarodowych konieczna była zgoda przedstawicieli stanu szlacheckiego. Pozycję króla wzmacniało w państwie posiadanie rozległych dóbr zwanych królewszczyznami, które zapewniały mu utrzymanie. Ostatni Piastowie przejmowali tron polski na zasadzie dziedziczności. Po śmierci więc Władysława Łokietka na tron wstąpił jego syn Kazimierz Wielki. Nie doczekał się on jednak legalnego męskiego potomka. W tej sytuacji w roku 1370 na Kazimierzu Wielkim skończyła się w Polsce dynastia Piastów. Nowa dynastia pochodziła już w innego państwa. Tron polski przypadł na mocy porozumienia pomiędzy Kazimierzem Wielkim a królem Węgier Ludwikiem Andegaweńskim, przypadł właśnie temu władcy, a po jego śmierci córce Jadwidze. Pomiędzy Polską a Węgrami została zawiązana unia personalna. Zasady dziedziczenia tronu nie zezwalały na dziedziczenie w linii żeńskiej. Aby zapewnić sukcesję swojej córce, Ludwik Andegaweński nadał szlachcie przywilej w Koszycach w 1374 r. Na jego mocy polska szlachta, w zamian za korzyści natury skarbowej, zgadzała się na objęcie tronu polskiego przez córkę Ludwika – Jadwigę. Szlachta zdecydowała, że królowej wybierze męża. W 1384 r. Jadwiga objęła tron. W tym samym roku odbyła się w Krakowie jej koronacja. Rok później został podpisany akt unii polsko-litewskiej w Krewie. Polscy panowie wybrali na męża królowej litewskiego księcia Jagiełłę, który na chrzcie przybrał imię Władysława. Jagiełło w 1386 r. został koronowany na króla Polski, a oba państwa Polskę i Litwę, połączyła unia personalna, która przetrwała aż do XVIII wieku. Panowanie Jagiellonów na tronie polskim przyniosło rozwój przywilejów stanowych, których adresatem była głównie szlachta polska. Królowie chcąc zyskać przychylność stanu szlacheckiego wydawali przywileje, które ograniczały coraz bardziej ich władzę, a szlachcie umożliwiły wpływ na politykę państwa. Po śmierci Władysława Jagiełły na tron polski wybrany został jego syn Władysław. W 1434 r. był on jeszcze małoletni, dlatego też w jego imieniu rządy w kraju sprawowała rada królewska. W 1440 r. Władysław został wybrany na króla Węgier. Po jego śmierci w trakcie bitwy pod Warną w 1444 r., na tron Polski wstąpił jego brat Kazimierz Jagiellończyk. Lata 1440-1444 to czas krótkotrwałej kolejnej unii Polski z Węgrami. Po śmierci Władysława Warneńczyka, nie powrócono już do tego układu politycznego, a zdecydowano się pogłębić unie pomiędzy Litwą a Polską. Do 1572 r. wybierano na tron polski władców z dynastii Jagiellonów, którzy byli równocześnie dziedzicznymi władcami na Litwie. Takie działania umożliwiły zachowanie ciągłości panowania tej dynastii na tronie Polski. W trakcie wyboru kandydata rolę decydującą odgrywała rada królewska. W czasie zajazdu elekcyjnego szlachty następował wybór króla. We wspomnianym zjeździe obok przedstawicieli miast udział brali także mieszczanie oraz członkowie kapituł katedralnych. Koronacja miała miejsce w Krakowie, a dokonywał jej arcybiskup gnieźnieński. Monarsze wręczone były insygnia władzy, a więc korona, berło, jabłko, pierścień oraz miecz. Król składał następnie przysięgę liturgiczną, a następnie państwową. Zobowiązywał się do przestrzegania dotychczasowych praw i przywilejów nadanych szlachcie oraz do odzyskania utraconych terytoriów. Jeszcze za panowania Władysława Warneńczyka przyjęła się praktyka, aby każdorazowo nowy król wystawiał dokument, w którym były zawarte wszystkie obowiązujące w państwie prawa. Dokument ten miał stanowić ich potwierdzenie.

W okresie zjednoczenia państwa polskiego, oraz powstawania monarchii stanowej, wzrosła rola rady królewskiej. To właśnie z niej w przyszłości wyłoni się wyższa izba sejmu walnego, czyli senat. Rada królewska spełniała role organu doradczego monarchy. Jej członkowie pochodzili z królewskiej nominacji. W skład rady wchodzili najwyżsi dostojnicy państwowi, a więc zasiadali w niej kanclerz, podkanclerzy, marszałek dworu, podskarbi, wojewodowie, kasztelanowie a także arcybiskupi i biskupi, ale tylko wyznania katolickiego. Rada królewska uzyskała z biegiem czasu dość duży wpływ na decyzje zapadające w państwie na najwyższym szczeblu. Formalnie nie możemy mówić, że władca był zobowiązany do wypełniania zaleceń rady. Jednak w praktyce powstała reguła, że monarcha uwzględniał stanowisko rady, szczególnie jeśli dana sprawa dotyczyła polityki zagranicznej państwa, wypowiedzenia wojny albo też zawarcia pokoju, bądź dotyczyła obsady najwyższych stanowisk państwowych. Król musiał się także konsultować z radą w sprawie planowanego przez siebie małżeństwa. Członkowie rady, na czele których stał król, obradowali jako sąd królewski. W okresie monarchii stanowej stopniowo wykształcił się nowy aparat administracyjny państwa. Nastąpiło rozszerzenie kompetencji urzędów. W wyniku tych działań urzędy dzielnicowe zaczęły zanikać, a tworzyła się całościowa struktura państwowej administracji. Utrzymał się podział na urzędy państwowe i na urzędy lokalne. Te pierwsze dzieliły się na koronne i nadworne. Podział ten jednak nie oznaczał rozróżnienia pomiędzy nimi pełnionych przez nie funkcji. Na szczeblu centralnym najwyższymi urzędnikami państwowymi pozostawali kanclerz, podkanclerzy, podskarbiowie i marszałkowie. W IXV wieku bardzo wyraźnie wzrosła rola królewskiej kancelarii. Kierujący nią kanclerz i podkanclerzy, pełnili rolę urzędników o charakterze ogólnopolskim. Do zadań wymienionych urzędników należało prowadzenie korespondencji dyplomatycznej państwa polskiego. Ponadto to właśnie królewska kancelaria wystawiała przywileje nadane szlachcie przez króla. Za skarb państwa odpowiadał podskarbi. Do niego należała opieka nad mennicą, oraz dokonywanie wypłat ze skarbu. Oprócz tego podskarbiemu powierzony został nadzór nad archiwum oraz królewskim skarbcem. Urząd marszałka dworu powstał w XIV wieku. Do zadań marszałka należał zarząd dworem monarszym. Z racji posiadanych przez siebie kompetencji także do niego należał nadzór oraz sądownictwo nad dworzanami.

Spośród urzędników ziemskich należy wymienić kasztelanów i wojewodów. W połowie XIII wieku najwyższe miejsce w urzędniczej hierarchii państwowej zajął krakowski kasztelan. Dopiero po nim najwyższa władza należała do wojewody. Osoba pełniąca funkcję wojewody cieszyła się dość szerokimi uprawnieniami. Wchodziła w skład rady królewskiej oraz posiadała uprawnienia sądowe. Wojewoda kierował radą panów, która działała na terenie każdego województwa. Ponadto zachował dowództwo nad oddziałam pospolitego ruszenia, stacjonującymi w podległym mu województwie. Wojewoda nadzorował miasta, wydała także taksy, czyli cenniki na produkty w miastach wytwarzane. Obok wojewody do grona najważniejszych urzędników ziemskich należał także kasztelan. Część swoich uprawnień z zakresu sądownictwa, administracji i wojskowości, utracił na rzecz starosty. Do jego zadań należało doprowadzenie oddziałów pospolitego ruszenia z terenów kasztelani do wojewody. Wśród urzędników ziemskich warto także wymienić podkomorzego, który głównie pełnił funkcje sądowe oraz sędziego ziemskiego. Do niższych urzędników ziemskich należeli: chorąży, wojski, oraz stolnik, podstoli, cześnik, podczaszy czy łowczy. Można także wyodrębnić grupę urzędów sądowych, takich jak: podsędek, pisarz ziemski oraz woźny sądowy. W Polsce w okresie rozwoju monarchii stanowej ewolucję przeszedł urząd starosty. Funkcja ta została wprowadzona przez władców z dynastii czeskiej Przemyślidów, panujących w Polsce jeszcze w okresie rozbicia dzielnicowego. W okresie o którym mowa starostowie byli urzędnikami powoływanymi przez króla. On także miał prawo odwołać ich z zajmowanego stanowiska. Starostowie generalni stali na czele prowincji, np. na czele prowincji wielkopolskiej, ruskiej. Także starosta krakowski określany był mianem starosty generalnego. Obszar podlegający staroście określano jako starostwo ziemskie. Starosta pełnił rolę królewskiego namiestnika na terenie, który znajdował się pod jego kontrolą. Mógł wydawać przywileje oraz wypełniał wszystkie królewskie polecenia. Był niejako zastępcą monarchy w starostwie, stąd często określano go mianem królewskiego ramienia. Starosta posiadał uprawnienia o charakterze sądowym, policyjnym i skarbowym.

W połowie XV wieku została wprowadzona zasada niepołączalności stanowisk urzędniczych (incompatibilitas). Jedna osoba nie mogła zgodnie z nią piastować dwóch godności ziemskich.