Organizacja Cesarstwa Niemieckiego

18 stycznia 1871 r. powstała Rzesza Niemiecka. Państwo to otrzymało kształt państwa federalnego. Na jego czele stanął król pruski, który przyjął tytuł cesarza niemieckiego. Kilka miesięcy później – 16 kwietnia 1871 r., została uchwalona przez parlament konstytucja nowego państwa. Ustawa zasadnicza państwa niemieckiego była wzorowana na konstytucji Związku Północnoniemieckiego. Zapewniła też całkowitą przewagę w państwie federalnym Prusom. Nie odbiegało to zbyt od sytuacji jaka zaistniała w Rzeszy. Aż 64% terytorium nowego państwa tworzyły Prusy. Rzesza Niemiecka, jako federacja, składała się z 25 państw: 4 królestw, 6 wielkich księstw, 12 księstw i 3 wolnych miast. Żadnej jednak z tych państw rozmiarom nie dorównywało Prusom.

Rządy poszczególnych państw niemieckich były reprezentowane w Radzie Federalnej. Liczba głosów, którą posiadały, była proporcjonalna do wielkości, zajmowanego przez nie obszaru Rzeszy. Rada Federalna była wyłaniana przez władze wykonawczą. Jej uprawnienia były zbliżone do tych, jakie posiadał parlament. Bez jej zgody nie mogła zostać uchwalona żadna ustawa.

Cała polityka wewnętrzna została pozostawiona w gestii państw związkowych. Jednak Rzesza mogła rozszerzyć swoje uprawnienia, ponieważ ustawy i prawo uchwalone przez Reichstag miały pierwszeństwo przed ustawami państw związkowych.

Organem władzy wykonawczej był cesarz. Do jego kompetencji należało prowadzenie polityki zagranicznej państwa oraz pełnienie roli naczelnego dowódcy armii. Reprezentował cesarz Rzeszę wobec państw obcych. Za zgodą Rady Federalnej zawierał traktaty międzynarodowe, wypowiadał wojnę i zawierał pokój. Do jego uprawnień należało również mianowanie kanclerza. Teoretycznie zakres działań, które mógł podjąć cesarz, zgodnie z konstytucyjnymi zapisami, nie był zbyt szeroki. Wraz jednak z upadkiem znaczenia Rady Federalnej, stawały się coraz szersze. Można także podkreślić, że głównym źródłem władzy cesarskiej było to, że każdorazowo urząd ten sprawował król Prus.

Obok cesarza, reprezentantem władzy wykonawczej był także kanclerz. Każdy kanclerz Rzeszy był każdorazowo niemieckim ministrem spraw zagranicznych. Obok tego stanowiska, kanclerz pełnił godność niemieckiego premiera. Był jedynym ministrem Rzeszy. Nie został powołany wieloosobowy rząd niemiecki, ponieważ koła rządzące obawiały się zbyt daleko idącej kontroli parlamentarnej nad tym organem. Oczywiście kanclerza z racji tego, że mógł osobiście odpowiadać za podległe mu dziedziny życia politycznego i gospodarczego państwa, miał do swojej pomocy odpowiednich urzędników. Nie byli oni jednak ministrami, ale rozporządzali władzą wyłącznie nadaną im przez kanclerza. Do swojej pomocy od 1878 r, miał kanclerz także Kancelarię Rzeszy, która był wyłącznie jego biurem.

Organem władzy ustawodawczej był parlament, który wyłaniano w drodze wyborów powszechnych i równych. Parlament razem z Radą Federalną uchwalał budżet i ustawy. Rolę parlamentu Rzeszy w jej systemie politycznym można porównać do roli Izby Reprezentantów w systemie politycznym Stanów Zjednoczonych. Rada Federalna była w tej sytuacji odpowiednikiem amerykańskiego Senatu. Cesarz postanowieniami konstytucji był zmuszony do działania zgodnie z Radą Federalną, a każda podjęta przez niego decyzja, by uzyskać prawomocność, wymagała kontrasygnaty kanclerza.

Jerzy Krasuski, historyk badając dzieje Niemiec, tak pisał o systemie politycznym cesarstwa:

[...] Słabość niemieckiego systemu parlamentarnego wynikła nie tyle z samej litery konstytucji, ile z układu sił politycznych. Przede wszystkim Rada Federalna działała w praktyce wyłącznie jako czynnik ograniczający znaczenie parlamentu, nie zaś cesarza i mianowanego przezeń kanclerza. Poszczególne bowiem dynastie bardziej obawiały się demokratycznie wybieranego Reichstagu niż przewagi pruskiej. Natomiast w teorii Rada Federalna mogła stać się czynnikiem ograniczającym  przewagę Prus, które rozporządzały w niej zaledwie 17 głosami na ogólną liczbę 58. (cytat za: J. Krasuski, Historia Niemiec, Warszawa 2004, s. 234).

Ustroju Rzeszy Niemieckiej nie można nazwać w pełni ustrojem parlamentarno-demokratycznym. Podobnie jednak jak współczesne mu Francja czy Wielka Brytania było to państwo praworządne i liberalne. Obywatel w konstytucji miał zapisane i zapewnione: wolność słowa, zgromadzeń publicznych, wolność prasy i stowarzyszeń. Władze miały prawo przeprowadzić konfiskatę w wypadkach wyjątkowych, jak np. obraza majestatu cesarza, wzywanie do zdrady, czy rozpowszechnianie niemoralnych ilustracji. W 1980 r. została uchwalona ustawa o stowarzyszeniach. Była ona dość liberalna z jednym jednak wyjątkiem. Mianowicie zezwalała na publiczne wygłaszanie przemówień w innym języku niż niemiecki, wyłącznie na terenie tych miejscowości, gdzie mieszkało mniej niż 40% Niemców. Taki zapis godził w prawa ludności polskiej.

[...] Po okresie dziesięcioletniej przewagi liberałów – pisze Jerzy Krasuski – znaczenie Reichstagu spadło, mimo że po odejściu Bismarcka w 1890 r. otwarły się możliwości wzmocnienia parlamentaryzmu. Nie zostały one jednak wyzyskane, albowiem górę w Reichstagu wzięły stronnictwa zachowawcze, które obawiały się, że na dłuższa metę parlamentaryzm wyjdzie na dobre lewicy. Ponadto po okresie przewagi liberałów nastąpiło rozbicie Reichstagu na kilka obozów, które będąc mniej więcej jednakowo silne wzajemnie się paraliżowały. Przyczyniło się to do umocnienia autorytetu władzy wykonawczej, której źródłem był nie Reichstag, lecz cesarz. (cytat za: J. Krasuski, Historia Niemiec, Warszawa 2004, s. 235).