Organizacja Kościoła w Europie

Organizacja Kościoła w Europie średniowiecznej była od początku zhierarchizowana według następującego wzoru:

• Papież,
• Kardynałowie (od XII w),
• Arcybiskupi,
• Biskup i opaci
• Kapłani i zakonnicy.

Już w III wieku zaczęto dążyć do centralizacji władzy w Kościele i ustalenia najwyższego kapłana, zwierzchnika, główny spór toczył się pomiędzy przełożonym Kościoła jerozolimskiego (teren działania pierwszych apostołów), a przełożonym Kościoła rzymskiego (miejsce działalności świętych Piotra i Pawła).Ostatecznie w 70 roku gmina jerozolimska przestała istnieć, ale ambicja przełożonych zostały. Jeszcze we wczesnych wiekach chrześcijaństwa toczyły się spory pomiędzy biskupem Rzymu, a Konstantynopola chodziło o ustalenie, który z nich jest ważniejszy i kto ma kogo uznać. Przed upadkiem Cesarstwa Rzymskiego w roku 445 wnuk Teodozjusza Wielkiego cesarz Walentynian III potwierdził prymat biskupa Rzymu jako namiestnika Chrystusa. Papieżowi została powierzona władza sądownicza i administracyjna w Kościele Zachodnim, cesarz potwierdził również jego władze nauczycielską. Niestety kryzys i upadek cesarstwa pociągnął za sobą zawirowania w przestrzeganiu decyzji cesarskich, w związku z czym szybko zapomniano o wspomnianym prymacie. W 451 roku sobór Chalcedoński przyznał te same uprawnienia obu biskupom, a więc pozycja biskupa Rzymu nie oznaczał jeszcze wówczas dominacji w świecie chrześcijańskim, tym bardziej że biskupi Konstantynopola na Wschodzie podporządkowali sobie innych biskupów, niż ci na Zachodzie. Dawało to objawy podziału wewnątrz Kościoła.

Po raz pierwszy zasadę prymatu biskupa Rzymu nad pozostałymi patriarchami ogłosił Leon I Wielki (440-461) i od tego czasu zaczęto ich tytułować papa (gr. ojciec). Kolejne wieki przyniosły coraz większe rozluźnienie więzi pomiędzy oboma ośrodkami, a ostatecznie kiedy Jan VII w 705 roku podpasał uchwałę synodu z 692 roku Kościół zachodni zaczęto nazywać rzymskokatolickim, a wschodni bizantyjskim lub prawosławnym. Całkowity rozdział Kościołów przyniosła tzw. schizma wschodnia w 1054 roku.

Upadek Cesarstwa Rzymskiego przyniósł zmiany w rozwoju chrystianizacji, m .in. nastąpiły zmiany w strukturach ił działalności misyjnej Kościoła. Począwszy od czasów Grzegorza I Wielkiego (około 540-604 roku) zagadnieniem misji zajmował się sam papież, nie jak do tej pory było kościół lokalny. Grzegorz I Wielki uznany został za świętego i ojca Kościoła powszechnego, zapoczątkował używanie przez papieży tytułu „sługa sług Bożych”(servus servorum Dei). Rozpoczął misje chrystianizacyjne pośród Germanów i Longobardów, jego zasługą było też wprowadzenie do liturgii tzw. chorału gregoriańskiego, czyli jednogłosowego śpiewu liturgicznego.

W okresie wczesnego średniowiecza swoboda wyznaniowa, rozumiana jako brak prześladowań, z jakimi spotkali się chrześcijanie w starożytności, pozwoliła ugruntować powstałą w początkowym okresie istnienia chrześcijaństwa jednolitą terytorialnie organizację kościelną tzn.:

• patriarchaty,
• metropolie,
• gminy.

Patriarchat był jednostką administracyjną Kościoła, ukształtowaną ostatecznie w drugiej połowie V wieku. Na czele tej jednostki stał patriarcha począwszy od V wieku istniało pięciu patriarchów tj.: w Rzymie, Konstantynopolu, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimie. Patriarchaty stanowiły ważny ośrodek życia i wiary chrześcijan.

Metropolie, były prowincjami kościelnymi obejmującymi kilka diecezji, same wchodziły

w skład patriarchatu na jej czele stał metropolita. Stolica metropolii była równocześnie stolicą archidiecezji.

Gminy (wspólnoty), były najmniejszymi organizacjami terytorialnymi chrześcijan.

Ponad podziałem terytorialnym istniały organizacyjnie jeszcze synody i sobory.

Synody oznaczały zebrania biskupów danego kraju, prowincji kościelnej (metropolii) lub diecezji, stały na straży jednolitego nauczania i zarządzania Kościołem, posiadały też funkcję sądowe.

Sobory, to zgromadzenia biskupów całego Kościoła pod przewodnictwem papieża. Sobory podejmowały decyzje w najważniejszych sprawach Kościoła tj. np.: kwestie ustalenia zasad wiary i organizacji Kościoła lub jego doktryny. Do dziś soborów powszechnych, pod przewodnictwem papież odbyło się dwadzieścia jeden, chociaż np. prawosławni uznają zaledwie siedem pierwszych soborów.

Wśród soborów średniowiecznych, które odegrały ważną rolę w kształtowaniu organizacji Kościoła należy wymienić:

• 787 rok - sobór w Nicei, na którym potępiono obrazoburstwo (ruch zwalczający oddawanie czci obrazom i figurom religijnym, rozwijał się na przełomie VIII i IX w. na terenie Bizancjum);
• 869 rok - sobór w Konstantynopolu, podczas którego doszło do pierwszego rozłamu pomiędzy Kościołem wschodnim i zachodnim;
• 1027 rok - sobór Laterański I w Rzymie, na którym ogłoszono Pokój Boży (Treuga Dei), oficjalnie wprowadzony w 1095 roku a rozszerzony w 1123 - zreformowano również zagadnienia dotyczące dyscypliny kościelnej;
• 1215 rok - sobór Laterański IV, podczas którego potępiono poglądy heretyków tj.: albigensi, waldensi i katarzy, wprowadzono wówczas obowiązek spowiedzi i komunii wielkanocnej;
• 1311 rok - sobór vienneński, podczas którego rozwiązano zakon templariuszy utworzony podczas wypraw krzyżowych;
•  1414 - 1418 rok sobór w Konstancji, na którym pomimo „żelaznego listu” spalono na stosie Jana Husa (czeskiego reformatora religijnego), wówczas również uznano sobór jako najwyższą władzę w Kościele;
• 1438 - 1445 rok sobór w Ferrarze i Florencji, na którym uznano dominację papieża nad soborem.

Silny związek z Kościołem podkreślał kult świętych narodowych, byli to często pierwsi władcy wprowadzający chrześcijaństwo, męczennicy lub pierwsi biskupi. I tak :

• na ziemiach polskich rozwijał się od 1000 roku kult świętego Wojciecha, oraz Pięciu Braci Polskich (byli to uczniowie eremity świętego Romualda zamordowani na terenach polskich przez pogan), następnie od XIII wieku kult świętego Stanisława;

• w Irlandii powszechnie znany był święty Patryk - początkowo misjonarz, a następnie biskup;

• we Francji rozwijał się kult świętego Dionizy zmarłego w 258 roku;

• na Węgrzech patronem państwa został król święty Stefan I Wielki;

• w Czechach święty Wojciech Adalbert (zamordowany około 997 roku na terenie Prus, podczas misji. Był synem księcia Libic i biskupem praskim) oraz święty Wacław I (zmarł około 929, książę Czech, wychowany przez babkę, świętą Ludmiłę);

• Hiszpanii święty Wincenty (zmarł około 304 roku archidiakon i kaznodzieja biskupa Saragossy);

• W Szkocji święty Eryk;

• w Anglii jeszcze za panowania pierwszych królów normandzkich wybrano patrona świętego Jerzego męczennika;

• patronem Norwegii został święty Olaf II Haraldsson, król Norwegii (żył w latach 995-1030 jako pierwszy rozbudował kościoły w tym państwie);

• w Danii patronował Kanut II zwany Świętym, (syn Swena II Estridsena energiczny władca i polityk, zasiadł na tronie w 1080 roku);

• patronem Rusi został święty Mikołaj (biskup) oraz święty Jerzy (również patron rycerzy).

Oprócz świętych patronów państw w średniowieczu rozwinął się kult świętych patronów poszczególnych działań i tak np.: święty Eligiusz, uznany został za patrona rzemieślników, święty Jan Chrzciciel – patron farbiarzy, czy święty Mikołaj z Miry patron guzikarzy.

Ważnym zjawiskiem w Kościele średniowiecznym był ruch monastyczny. Jego początki sięgają korzeniami jeszcze do III wieku, kiedy to ogromnie rzesze ludzi decydowały się na życie zgodne z radami ewangelicznymi. W okresie średniowiecznym wyodrębniły się trzy podstawowe kierunki życia monastyczny tj.: cenobityzm, anachoretyzm i monastycyzm wschodni.

• Twórcą pierwszego kierunku, a jednocześnie pierwszej reguły zakonnej był żyjący w latach 292 – 346, egipski święty mnich Pachomiusz. Pod wpływem jego nauki wykształciły się następujące zakony:

Benedyktyni, założycielem zakonu był święty Benedykt z Nursji, który założył pierwszy konwent benedyktyński na Monte Cassino. Istotą reguły benedyktyńskiej jest:

• uroczysta liturgia,
• modlitwa według godzin (kanonicznych);
• całkowite posłuszeństwo wobec przełożonego (opata),
• praca intelektualna (nauka, kopiowanie rękopisów, studia),
• życie w prostocie i ubóstwie,
• brak surowej ascezy, charakterystycznej dla innych zgromadzeń;
• praca fizyczna (zajmowanie się hodowlą lub rzemiosłem),
• działalność misyjna i duszpasterska.
• „Módl się i pracuj”(Ora et labora), to główne przesłanie benedyktyńskie.

Cystersi zakon został założony przez świętego Roberta z Molesmes na terenie Francji w XI wieku, w miejscowości Citeaux (stąd nazwa). Żeńska gałąź zakonu powstała w 1125 w Tart, niedaleko Citeaux. Cystersów charakteryzowały następujące cechy:

• surowe zasady życia w klasztorze,
• asceza, skrajne ubóstwo,
• prosta liturgia,
• rezygnacja z wszelkich dóbr materialnych (w tym z beneficjów),
• praca na roli.

Dominikanie (zakon Braci Kaznodziejów), założycielem zakonu w XIII wieku został święty Dominik Guzman (ur. pomiędzy 1171, a 1173 -1221) hiszpański zakonnik, jeden z największych świętych Kościoła katolickiego. Reguła dominikańska nawołuje do:

• nieustannego głoszenia Ewangelii słowem i czynem,
• szeroko zakrojonej pracy duszpasterskiej,
• poznania Boga poprzez osobiste spotkanie z nim,
• rezygnacji z dóbr materialnych,
• ewangelicznego ubóstwa.

Dominikanie wyłonili zakon żeński tzw. dominikanki, które objęły swoją pracą osoby świeckie tzw. tercjarzy

Franciszkanie (inaczej Zakon Braci Mniejszych), zakon oparty na regule świętego Franciszka z Asyżu, powstał w 1209 roku. Reguła franciszkańska nawoływała do:

• naśladowania Chrystusa przez pokorę,
• radykalnego ubóstwa,
• wyrzeczenie się dóbr materialnych,
• działalności kaznodziejskiej i misyjnej,
• radości i prostoty życia,
• źródłem utrzymania powinna być jałmużna,
• umiłowania natury.

Odłamem żeńskim Franciszkanów był zakon Klarysek pochodzący od świętej Klary.

Augustianie, Od 1303 roku jego członkowie stali się zakonnikami żebrzącymi, żyjąc według reguły świętego Augustyna (354-430). Pod koniec XIII wieku zakon liczył około 400 klasztorów podzielonych na 17 prowincji. Cele augustian były następujące:

• służyć Bogu w jedności i wspólnocie,
• prowadzić działalność duszpasterską i misyjną.

oraz zgromadzenie żeńskie Brygidki (Zakon Świętej Brygidy, Zakon Najświętszego Zbawiciela), powstał 1350 roku, w na terenie Szwecji w miejscowości Vadstena, jego założycielką była święta Brygida (1330-1373). Spisane przez świętą Brygidę jej przeżycia mistyczne i wizje noszą tytuł „Objawienia”, są źródłem wiedzy na temat szlachetności duszy mistyczki. Założony przez nią zakon był początkowo kontemplacyjny, a następnie misyjno- kontemplacyjny.

Poszczególne zakony w swoich regułach ściśle określały rodzaj fryzury, która miała podkreślać styl życia oraz i stroju. Zakonnicy nosili białe, oznaczające czystość, czarne nawiązujące do pokuty i żałoby lub brązowe habity. Wprowadzili znaczne ożywienie życia religijnego w mieście, w którym się znajdowali np. Franciszkanie spopularyzowali szopkę bożonarodzeniową ,gdyż jako pierwszy ich założyciel wybudował taką w miejscowości Grecio na terenie Włoch.

W okresie wypraw krzyżowych powstały trzy zakony rycerskie, które charakteryzowały się wspólnym mieszkaniem członków zgromadzenia, pracą i modlitwa Zakony te były kierowane przez swoich przełożonych tj. opatów. Źródłem tworzenia poniższych zakonów jest cenobityzm. Podczas pierwszej krucjaty (1096-1099) powstało Królestwo Jerozolimskie, dla zdobytych posiadłości oraz w celu obrony chrześcijan na tych terenach powołano następujące zakony:

Zakon Najświętszej Maryi Panny (krzyżacy) - został utworzony przez rycerstwo niemieckie oraz mieszczan z Lubeki i Bremy. Zakonnicy nosili białe płaszcze z czarnymi krzyżami;

Templariusze – zostali tak nazwani od miejsca przebywania czyli w świątyni Salomona, (świątynia (łac. templum). Nosili białe płaszcze z czerwonymi krzyżami, reprezentowali element francuski;

Joannici - zostali powołani  z elementu włoskiego, nosili czarne płaszcze i białe krzyże.
Na czele organizacji zakonnej stał wielki mistrz (u krzyżaków zwany komtur). Rycerze zakonni strzegli i opiekowali się pielgrzymami, a także  prowadzili szpitale i ochronki.

• Od świętego Antoniego Wielkiego wykształcił się drugi nurt życia monastycznego tzn. anachoretyzm. Zwolennicy tego kierunku prowadzili życie w całkowitym odosobnieniu, praktykując surową ascezę. Od świętego Antoniego Wielkiego pochodzą następujące zgromadzenia:

Karmelici - początki tego zgromadzenia sięgają II krucjaty (1147- 1149), kiedy to przybył do Ziemi Świętej święty Bertold z Kalabrii i Aymerik de Melefaid (patriarcha z Antiochii), a po zakończonej krucjacie schronili się na Górze Karmel w okolicach Hajfy w Palestynie. Celem Bertolda było stworzenie wspólnoty pustelniczej, kontemplacyjnej . Reguła i Konstytucja zakonu określa następujące postępowanie:

• na pierwszym miejscu znajduje się osobista relacja z Bogiem,
• liturgia godzin, studium Pisma Świętego, indywidualna rozmowa z Bogiem powinna znajdować się w centrum codziennego życia,
• radykalne naśladowanie Jezusa,
• dostrzeganie bożej obecności wśród ludzi i w wypełnianych, codziennych obowiązkach.

Kartuzi - założycielem tego zgromadzenia był święty Bruno z Kolonii (1027/1030-1101), który w roku 1084 stworzył zgromadzenie we Francji oparte na ostrej regule :

• milczenie w klasztorach, zwanych kartuzjami(z małymi wyjątkami),
• ścisły post,
• przebywanie samotnie w eremach (osobne domki z ogródkiem),
• praca.
• Kartuzi rozpowszechnili w Europie swoje pozdrowienie, które brzmi : Memento mori (Pamiętaj o śmierci). Dewizą kartuzów było powiedzenie: „Krzyż trwa, podczas gdy świat się zmienia”.

Augustianie – eremici, w obecnej formie zakon powstał w 1256 roku, kiedy to podczas kapituły w Rzymie doszło do zawarcia tzw. Wielkiej Unii wspólnot eremickich, żyjących według reguł świętego Augustyna z Hippony. Za założyciela zakonu eremickiego uważa się papieża Aleksandera IV. Dewizą augustian jest „Amor meus  pondus meum” (Miłość moja ciężarem moim), zakon należy do zgromadzeń żebrzących.

Kameduli - za założyciela uznaje się świętego Romualda z Camoldoli, pierwszy erem powstał w 1012 roku, na terenie Toskanii we Włoszech. Reguła pozwalała na całkowicie odrębne życie eremity, (pustelnika) z wyjątkiem wspólnej modlitwy.

• Trzeci nurt ruchu monastycznego wywodzi się od świętego Bazylego Wielkiego (329 – 319) i obejmuje :

Bazylian -  nazwą tą określa się szereg zgromadzeń żyjących według reguły świętego Bazylego Wielkiego- dotyczy monastycyzmu wschodnieg;

Studytów( studyci) - początki dotyczą działalności świętego Teodora Studyty z Konstantynopola, żyjącego na przełomie VIII i IX wieku. Studyci prowadzili działalność kaznodziejską i pedagogiczną, oprócz tego pracowali fizycznie. Od X wieku działają na terenie Ukrainy.

Odrębne ławry (męskie klasztory w kościele prawosławnym) i monastery  (wspólnoty).

Reasumując średniowiecze wykształciło zakony:

• kontemplacyjne tj: benedyktyni, cystersi, kameduli, augustianie – eremici, kartuzi i karmelici,
• żebrzące lub mendykanckie tj dominikanie, franciszkanie, augustianie i karmelici określa się
• kaznodziejskie tj.: dominikanie, franciszkanie, augustianie, norbertanie i brygidki.