Organizacja Kościoła w Polsce

U schyłku starożytności na terenie Europy południowej ukształtowały się wierzenia i formy pobożności oraz prymat doktryny religijnej chrześcijaństwa. Na ziemie polskie Kościół wraz ze swoimi osiągnięciami dotarł dopiero w X wieku, ale za to równocześnie z powstającymi strukturami państwa polskiego.

Chrystianizacja ziem polskich trwała od X do XI wieku. Przyjęcie chrztu przez Mieszka I w 966 roku było decyzja polityczną. Książe Polan w obawie przed inwazyjnymi Niemcami zwrócił się o pomoc w sprawie chrztu do Czech. Prawdopodobnie już w 965 roku przybyła na nasze tereny Dąbrówka, która miała nauczać historycznego władcę Polan nowej wiary. Ceremoniał chrztu  Mieszka I odbył się prawdopodobnie w okresie Wielkanocy lub Zielonych Świątek, z wielu źródeł wynika, że odbył się na Ostrowie Lednickim (niektórzy podają Ratyzbonę).

Pierwsze biskupstwo misyjne na ziemiach polskich powstało w 968 roku i było bezpośrednio podporządkowane Rzymowi, mowa tu oczywiście o Poznaniu. Mieszko I wybudował w nim katedrę, która zapoczątkowała rozwój struktury Kościoła na ziemiach polskich. Celem biskupstwa misyjnego było zorganizowanie pracy nad założeniem stałej organizacji Kościoła. Pierwszym biskupem misyjnym był pochodzący z Włoch lub Brandenburgii biskup Jordan, został mianowany na to stanowisko przez papieża Jana XIII (jego pontyfikat przypadł na lata 965-972).Obszar podległy biskupowi misyjnemu obejmował całe państwo.

Jeszcze przed śmiercią pierwszego historycznie potwierdzonego władcy Polski, w latach 990- 992 został wydany dokument Dagome iudex, w którym Mieszko I wraz z żoną (Odą) i synami (Mieszkiem oraz Lambertem) oddawał się w opiekę Stolicy Apostolskiej.

Zjazd gnieźnieński z roku 1000 miał bardzo ważne znaczenie polityczne, ale również religijne, bowiem Otto III Rudy podczas tego wydarzenia powołał arcybiskupstwo w Gnieźnie na czele z Radzimem Gaudentym oraz trzy nowe diecezje, na czele z biskupami tj.:

• w Kołobrzegu z biskupem Reinbernem,
• w Krakowie na czele z biskupem Popponem ,
• i we Wrocławiu z biskupem Janem.

Biskupstwo w Kołobrzegu szybko jednak upadło i dopiero w XII wieku erygowano diecezję w Kamieniu Pomorskim, a w Płocku utworzono biskupstwo. Natomiast arcybiskupstwo gnieźnieńskie powstało prawdopodobnie po to, aby być niezależnym od biskupstwa misyjnego.

W 1136 roku Bulla Innocentego II przywróciła (po chwilowych kłopotach) rangę arcybiskupstwa dla miasta Gniezna, została wystawiona w Pizzie, podkreślała odrębność i niezależność kościoła polskiego jednocześnie zatwierdzała stan posiadania arcybiskupstwa gnieźnieńskiego.

W okresie średniowiecza wraz z przyjęciem chrztu rozwijało się życie monastyczne, pierwsze zakony docierały do Polski już w XI wieku, byli to benedyktyni. Fundatorami klasztorów i kościołów byli najczęściej władcy lub biskupi ,chociaż zdarzały się osoby , zamożne. Jako pierwsze opactwo benedyktyńskie zostało założone w Krakowie, a następnie  przeniesione do Tyńca (1044 rok). Znane są źródła, które wskazują na inne miejsca osiedlania się benedyktynów na terytorium Polski np.: Trzemeszno (997), Międzyrzecz (1001) Płocku, (koniec XI wieku), Święty Krzyż w okolicach Kielc (1006). Jeśli chodzi o ostatnie miejsce, to warto podkreślić, że prawdopodobnie już po chrzcie Polski na terenie dawnego miejsca kultu pogańskiego (Łysiec) postawiono drewniany kościół. Według tradycji ustnej i „Dziejów Polski” Jana Długosza, Bolesław Chrobry zafundował benedyktynom klasztor w 1006 roku. Według Rocznika Świętokrzyskiego klasztor został założony w 1020 roku. Wśród innych opactw benedyktyńskich warto wymienić fundację Bolesława Śmiałego w Mogilnie, oraz ufundowaną nieco później w Płocku i Lubiniu.

W XII wieku na ziemie polskie przybyli cystersi, którzy w ciągu stu lat założyli dwadzieścia pięć bogato uposażonych klasztorów m. i. n. w Jędrzejowie (1149 rok, miejsce związane z błogosławionym Wincentym Kadłubkiem), Sulejowie (1177), Wąchocku (1179), Mogile (1222), Wieluniu (1285), Paradyżu (1235) i wielu innych. Cystersi spotkali się na ziemiach polskich z dobrym przyjęciem, szczególnie w związku

z prowadzona przez nich działalnością gospodarczą i kulturalną. Zakonnicy cysterscy zajmowali się np.: prowadzeniem hodowli, zakładaniem ogrodów, przepisywaniem

i zdobnictwem ksiąg.

W 1223 roku Iwo Odrowąż sprowadził do Krakowa dominikanów, osiedlili się oni początkowo w Kościele Świętej Trójcy, stamtąd założyli klasztory w: Płocku (1225), Sandomierzu (1226), Gdańsku (1226), Wrocławiu (1239), Kamieniu Pomorskim(1227), Chełmnie (1233), Sieradzu (1235), Elblągu (1238) i wielu innych miejscowościach. Z terenów polskich dominikanie przeszli następnie na tereny Rusi i Litwy.

W XIII wieku pojawili się na ziemiach polskich pierwsi franciszkanie, ich pierwszy klasztor na ziemiach powstał w 1236 lub 1239 roku we Wrocławiu, a rok później (1240) w Krakowie, gdzie wielkim ich zwolennikiem był Bolesław Wstydliwy i jego żona Kinga. Zakony franciszkańskie powstały także w Zawichoście (1242), Złotoryi na Śląsku (1243), Opolu (1248), Chełmnie (1255), Głogowie(1257) i wielu innych .Franciszkanie cieszyli się dużą popularnością, tym bardzie, że byli orędownikami zjednoczenia państwa, którego symbolem był święty Stanisław. Zakonnicy franciszkańscy osiedlali się jako zakon żebraczy głównie w dużych miastach np.: wspomniany Wrocław, czy Kraków, choć nie byli tam jedynymi zakonnikami żebrzącymi.

Pierwszych augustianów sprowadził z Czech do Krakowa Kazimierz Wielki w 1342 roku. Już w 1378 roku wybudowano tam kościół świętej Katarzyny. Samodzielna prowincja zakonu w Polsce powstała dopiero w 1547 roku. W okresie średniowiecza augustianie mieli swoje domy również w Szczecinie (1250) i Stargardzie (1267). Polscy augustianie mają swojego świętego jest nim ojciec Izajasz Boner urodzony w Krakowie

w XIV wieku.

W 1397 roku zostali sprowadzeni do Polski karmelici, dzieła tego dokonała Jadwiga Andegaweńska i jej mąż Władysław Jagiełło. Początkowo osiedlili się Krakowie,

a stamtąd przeszli dalej do Płońska, Bydgoszczy i Poznania.

Oprócz wymienionych powyżej zakonów w Polsce średniowiecznej znajdowali się również : bożogrobcy (Kanonicy Regularni Groby Chrystusowego)- Miechów, Nysa Gniezno, joannici -  Zagość, Sławno, Poznań, templariusze – głównie na Śląsku, i Pomorzu. Na tereny Prus znaleźli się krzyżacy, sprowadzeni w1226 roku przez Konrada Mazowieckiego. W XII wieku przybyli do Polski kanonicy regularni np.: premonstratensi. Również od tego czasu datuje się powstanie na ziemiach polskich pierwszych archidiakonii ( na czele z archidiakonem) , dekanatów (na czele dziekanem) oraz parafii na czele z proboszczem. Jak wynika ze statystyki historycznej pod koniec XII wieku w diecezji krakowskiej było 177 parafii, a w XIV wieku już 467.Taki rozwój związany był m. i. n. z rozwojem akcji osadniczej oraz napływem różnych rzemieślników na tereny Małopolski.

Począwszy od XIII wieku zaczęły funkcjonować na ziemiach polskich :

• synody prowincjonalne, którym przewodził arcybiskup oraz
• synody diecezjalne pod przewodnictwem biskupa.

Oba te ciała decydowały o sprawach duszpasterskich i świeckich związanych np. z kultem religijnym.