Organizacja Księstwa

Podstawy prawno-ustrojowe funkcjonowania nowego państwa określił cesarz Napoleon. Nieprzychylnie ustosunkował się m. in. do pomysłu polityków tworzących Komisję Rządzącą, aby ustrój Księstwa oprzeć na Konstytucji 3 Maja. W opinii francuskiego cesarza nowy twór państwowy miał stanowić część realizowanej przez niego wizji nowej Europy, Europy jednorodnej i zintegrowanej pod jego berłem. Każdy z krajów, który został przez Napoleona podbity, albo też jemu zawdzięczał powstanie, otrzymywał konstytucję, której zapisy w detalach różniły się zaledwie od innych nadanych przez cesarza pozostałym krajom Europy. W napoleońskiej wizji Warszawa miała być jedną za stolic francuskiej Europy.

19 lipca 1807 r. W obecności swojego sekretarza, Napoleon przedstawił zarysy przyszłej konstytucji Księstwa Warszawskiego. Przez następne trzy dni polscy politycy pracowali nad jej zapisami. Dzięki tej pracy udało się do tekstu konstytucji wprowadzić instytucje, które wywodziły się z polskiej tradycji. 

Księstwo Warszawskie można określić mianem państwa o ustroju oligarchicznym. Rządziła w nim bowiem wąska grupa społeczna, która opierała swoja potęgę na starych i nowych rodach arystokratycznych. Klasa mieszczaństwa w ogóle nie istniała. Król częściej przebywał na terenie Saksonii, niż na terenie Księstwa, a co za tym idzie większą również uwagę przywiązywał do Saksonii i jej spraw niż do polityki Księstwa Warszawskiego. Niemały wpływ na politykę państwa miał natomiast rezydujący w Warszawie przedstawiciel Francji (tzw. rezydent). Miał on być strażnikiem interesów cesarstwa.

Budowa aparatu administracji nowego państwa oparła się o wzorzec francuski. Francuzi zrezygnowali z kolegialności urzędów na rzecz zasady, że władza administracyjna winna być jednoosobowa. Samorządy, które przewidywała konstytucja, a więc rady departamentalne powiatowe i municypalne, czyli miejskie, miały bardzo ograniczone kompetencje. W radach przeważała szlachta, przedstawicieli mieszczan było niezbyt wielu. Księstwo Warszawskie zostało podzielone na departamenty. Początkowo było ich sześć, a od 1809 r. dziesięć. Na ich czele stali mianowali przez króla prefekci (podobnie jak to miał miejsce we Francji). Na czele powiatów stali podprefekci. Powstały nowe instytucje rządowe, np. w 1810 r. powołano do życia Biuro Statystyczne. Przy tworzeniu administracji Księstwa oparto się na pruskich i francuskich wzorach. Przygotowaniem do pełnienia zwodu urzędnika zajęła się Szkoła Prawa, która powstała w Warszawie w 1808 r., później przekształcona w Szkołę Prawa i Administracji. Wyższe urzędy sprawowały osoby wywodzące się ze środowisk ziemiańskich i arystokratycznych. Po raz pierwszy wprowadzona została pensja urzędnicza, bowiem do tej pory wszelkie funkcje polityczne i administracyjne, były traktowane jako obywatelski obowiązek. Andrzej Chwalba, oceniając stosunek Polaków do nowych francuskich rządów, pisze:

[...] Tradycyjne środowiska ziemiański i szlacheckie odnosiły się krytycznie nie tylko do zasad obowiązujących w służbach cywilnych, ale w ogóle do nowych porządków, systemu władzy oraz Francji i osobiście Napoleona. Krytykowano także libertyńską politykę i ucisk fiskalny. Rewolucyjne prawo i instytucje wtargnęły zbyt gwałtownie. Stąd wielu niezadowolonych i stąd poczytność nielegalnych pism i anonimowych rozpraw. Prasa rządowa, cenzurowała, nie oddawała oczywiście skali nastrojów opozycyjnych. Cenzura natomiast troszczyła się o to, by prasa i wydawnictwa okolicznościowe budowały wizerunek Napoleona jako „ojca ojczyzny”, „wielkiego” i „niezwyciężonego”. (cytat za: A. Chwalba, Historia Polski (1795 – 1918), Kraków 2005, s. 238).