Organizacja państwa francuskiego w okresie napoleońskim

Napoleon Bonaparte został mianowany generałem za zgodą rządu jakobińskiego. Miał wówczas 25 lat. Powodem nominacji były zasługi Bonapartego w stłumieniu kontrrewolucji w Tulonie w 1793 r. Kiedy w końcu rozpoczął samodzielne rządy jako I konsul, przystąpił do stłumienia wszelkich buntów o charakterze lewicowym. Wrogami stali się jego niedawni przyjaciele. W grudniu 1799 r. tzw. konstytucja roku VIII stworzyła prawne podstawy do dyktatury Napoleona Bonapartego. Zachowany został pozór rządów republikańskich, m. in. utrzymano powszechne głosowanie. Mimo że konstytucja nie przekazywała Napoleonowi władzy w pełni, bowiem u jego boku postawiła dwóch innych konsulów, zapowiadała zmiany w kierunku jednowładztwa. Konsulowie mieli tylko głos doradczy w stosunku do Napoleona, który był I Konsulem. Urząd ten z mocy konstytucji miał piastować przez 10 lat. I Konsul posiadał pełnię władzy wykonawczej oraz miał monopol w kwestii inicjatywy ustawodawczej. Napoleon mógł także za pomocą wydawanych przez siebie dekretów zmieniać prawo uchwalane przez izby ustawodawcze. Swoich ministrów wzorem Ludwika XIV trzymał Napoleon krótko, dbając o rywalizację między nimi. Fachową pomocą i rada służyła Konsulowi Rada Stanu, składająca się z doświadczonych prawników i administratorów. Wzrosła rola policji w państwie oraz posiadane przez te organ uprawnienia. We wszystkich środowiskach działali tajni agenci policji, tzw. czarny gabinet.

Przeprowadzona została reforma systemu skarbowego. Podatki zaczęły regularnie napływać do skarbu państwa. W 1800 r. powołano do życia Bank Francji, a w następnym roku przeprowadzono reorganizację giełdy.

W ciągu kilku miesięcy mianowano kilkadziesiąt tysięcy urzędników, nowych szczebli. Główną rolę w czasie tych urzędniczych nominacji odegrał Lucjan Bonaparte, pełniący urząd ministra spraw wewnętrznych. Zasada nominacji wyparła stosowane dotychczas przy wyborze urzędników wybory. Pojawili się więc z nominacji prefekci, podprefekci, a w gminach merowie. Ci urzędnicy stali się narzędziem i posłusznym wykonawcą nakazów Napoleona. Jan Baszkiewicz, pisząc o tym okresie, twierdził, że [...] nigdy jeszcze administracja nie pracowała tak wydajnie, popędzana przez niestrudzonego szefa państwa. (cytat za: J. Baszkiewicz, Historia Francji, Warszawa 1999, s. 381). Zasada nominacji była też stosowana przy wyborze na stanowiska w wymiarze sprawiedliwości. Aby zapobiec aktom bandytyzmu, zostały wydane przepisy o przyspieszonym postępowaniu sadowym oraz o sądach specjalnych.

Oprócz biurokracji i wojska filarem władzy Napoleona miał stać się Kościół. Papież Pius VII mimo wahań zdecydował się na pertraktacje z Napoleonem. I Konsul wierzył, że poparcie religii i Kościoła, mogło wzmocnić pozycję władzy w państwie francuskim. W lipcu 1801 r. został zawarty konkordat  przez rząd Bonapartego z papieżem Piusem VII. Przyznawał on Kościołowi katolickiemu prawo kultu publicznego, pensje dla kleru, odtworzenie zlikwidowanych wcześniej seminariów i fundacji. W zamian za to papież obiecał zdjęcie z urzędu biskupów. Papież zgodził się na złożenie przez kler przysięgi na wierność republice oraz na nieodwracalną sprzedaż dóbr kościelnych. Mimo że przeciwko podpisaniu konkordatu wystąpili wierni i duchowni, Kościół pogodził się z rządem i stał się podporą rządów napoleońskich.

W wyniku zwycięskich potyczek i bitew z wojskami koalicji antyfrancuskiej, Napoleona Bonaparte wzmocnił dodatkowo swoją pozycję w państwie. W 1802 r. znacznie umocniono władzę I Konsula. Przeprowadzono rewizja konstytucji, przyznała Bonapartemu władzę dożywotnio oraz zezwoliła mu na wskazanie swojego następcy. Ograniczeniu uległy uprawnienia izb ustawodawczych, a z Trybunału, zostali usunięci politycy opozycyjni. Na stanowiska administracji państwowej wybierano tylko osoby pochodzące z burżuazji i ze szlachty. W ten sposób była stwarzana baza społeczna dla reżimu.

Zasadę dożywotnio sprawowanego urzędu Konsula przez Napoleona, potwierdził plebiscyt, który miał być wyrazem wdzięczności narodu za przywrócenie pokoju.

Umocnieniu władzy Bonapartego miała służyć koronacja cesarska. Miała także osłabić republikańską opozycję w państwie. Ustrój republikański formalnie pozostał po 1804 r., ale władza została „powierzona” cesarzowi Napoleonowi. Ustawa wydana 18 mają 1804 r. określała, ze następcą Bonapartego, w przypadku jego bezpotomnej śmierci, będzie jego brat Józef, a w drugiej kolejności brat Ludwik. Władza I Konsula po 1802 r. była już tak rozległa, że ustanowienie instytucji cesarza nie wymagało większych zmian ustrojowych. Władza cesarza została umocniona plebiscytem oraz uroczystą koronacja kościelną. 2 grudnia 1804 r. w katedrze paryskiej odbyła się koronacja cesarska Napoleona i jego zony Józefiny. Papież błogosławił tylko cesarza, a Napoleon sam włożył sobie na głowę koronę. Po czym koronował Józefinę. Udział papieża w ceremonii koronacji miał nawiązywać do 800 r. i do koronacji Karola I Wielkiego. Społeczeństwo traktowało koronację Napoleona z obojętnością. Raził go jej przepych. Monarchiści uważali Napoleona I za uzurpatora, a republikanie ubolewali nad zaprzepaszczaniem politycznych rezultatów rewolucji.