Osiągnięcia cywilizacyjne starożytnej Mezopotamii

• Pismo 

Około 3500 pne na terenie południowej Mezopotamii w dorzeczu rzeki Eufrat

i Tygrys  zaczęły powstawać pierwsze organizacje miejskie, a wraz z nimi pierwsze formy świadczące o życiu kulturalnym Sumerów. Jednym z najważniejszych przejawów rozwoju kultury było pismo obrazkowe, zwane też piktograficznym (łac. pictus – malowany, gr graphein – rysować, pisać ). Według historyków jest to najstarszy rodzaj pisma, w którym znaki (piktogramy) mają formę rysunków odpowiadających konkretnym rzeczom, przedmiotom, czynnościom, mogą też symbolizować zwierzęta lub osoby. Informacje zawarte w piktogramach są znane i łatwe do zrozumienia dla wszystkich. Był to jednak niedoskonały sposób zapisywania, ponieważ uniemożliwiał zapis czynności, imion itp.

Prawdopodobnie około 3100 pne pojawił się nowy rodzaj pisma zwany pismem klinowym, było to pismo ideograficzno- fonetycznego(gr. idea- forma, wyobrażenie; phone- dzwięk), które powstało wraz z rozwinięciem się znaków posiadających wartość fonetyczną, czyli odzwierciedlającą dźwięki. Pismo klinowe powstało przez odciskanie symboli w mokrej glinie lub na glinianych tabliczkach za pomocą kawałka trzcinowego rylca. Sumerowie tworzyli szkoły, w których nauczano umiejętności pisania, nauka trwała nawet kilka lat. Od 3100 pne do około 2350 pne, kiedy nastąpił rozkwit cywilizacji sumeryjskiej pismo klinowe rozpowszechniło się do tego stopnia, że z czasem stosowano go w całym terenie pomiędzy Eufratem, a Tygrysem. W następnych stuleciach kliny akadyjskie stały się najbardziej rozpowszechnionym rodzajem pisma kultur starożytnych na Bliskim Wschodzie. Pismo klinowe do największego rozkwitu doszło w XIV- XIII wieku pne. Używane było aż do okresu panowania na Bliskim Wschodzie hellenistycznej dynastii Seleucydów, czyli II wieku pne. Pismo klinowe składało się z siedmiuset znaków, bogiem pisma w starożytnej Mezopotamii był Nabu.

Powstanie pisma w Mezopotamii związane było z administracyjnymi i gospodarczymi potrzebami rozwijającej się coraz bardziej cywilizacji. Początkowo stosowano go głównie na potrzeby administracji pałacowej, a następnie świątynnej. Pismo odgrywało bardzo ważną rolę np.:

• w dużym stopniu usprawniało pracę urzędników, którzy m.in. zapisywali ilości danin złożonych faraonowi, wpływy z podatków, czy wielkości zbiorów,
• upamiętniało wydarzenia,
• pozwalało tworzyć literaturę, np.: cykl eposów o Gilgameszu,
• pozwalało zapisywać teksty religijne np.: hymny pochwalne na cześć bogów,
• pozwalało zapisywać teksty naukowe np.: wyniki badan matematycznych, medycznych, czy astronomicznych,
• utrwalało opracowywane pierwsze kodeksy prawne np.:

kodeks Lipit – Isztar (króla Isinu z 1900 roku przed Chrystusem) stanowiący rodzaj sprawozdania wymiaru sprawiedliwości złożonego bogom;

czy najsłynniejszy kodeks Hammurabiego, pochodzący z 1750 roku przed narodzeniem Chrystusa, a zapisany na słupie, którego wysokość wynosi 2,55 metrów, obwód u podstawy 1, 90 metrów, u wierzchołka 1,65metrów. Nad tekstem zapisanym w języku akadyjskim została umieszczona płaskorzeźba przedstawiająca Hammurabiego, stojącego przed bogiem Słońca i sprawiedliwości Szamaszem, który wręcza królowi insygnia władzy. Umieszczając wizerunek króla w ten sposób było jasne od kogo pochodziła jego władza, jednocześnie Hammurabi usankcjonował kary przewidziane za popełnione przestępstwa. Kodeks Hammurabiego składa się z prologu, 282 paragrafów i epilogów zawierających sankcje prawne. W prologu napisano, że Hammurabi został wybrany przez Boga, aby spisać to prawo. Celem wydania kodeksu była próba ujednolicenia i usystematyzowania prawa zwyczajowego. Kodeks zawierał przepisy prawne z zakresu prawa karnego, rodzinnego oraz procesowego. System kar umieszczony w Kodeksie opierał się na zasadzie  „oko za oko, ząb za ząb”. Kara odzwierciedlająca – miała unaocznić skutek czynu. Wymienianie kary miało charakter publiczny. Znano winę umyślną i nieumyślną. Proces był jawny, naoczny, a wymierzane kary zależały od pozycji społecznej przestępcy. O wielkości kary mógł również decydował status społeczny – wolny, czy niewolnik, posiadany majątek lub funkcja pełniona w państwie. Za uszkodzenie ciała niewolnika odszkodowanie brał jego właściciel pobierając w ten sposób rekompensatę za utratę zdolności do pracy swojego pracownika. Rodzaje kar wymieniane w Kodeksie to np.: śmierć, wygnanie z kraju lub pozbawienie majątku. Prawo ustalone w Kodeksie miało charakter kazuistyczny to znaczy, że jego przepisy formułowano przewidując konkretne, możliwe do popełnienia przestępstwa, nie starając się o wypracowanie uniwersalnych zasad i norm ogólnych. Kodeks doskonale ukazywał obraz społeczeństwa, który wyraźnie miał charakter klasowy. Kodeks Hammurabiego uznaje się dziś za jedno z największych dzieł prawniczych starożytności.

Na terenie Mezopotamii odkryto sporo tekstów pisma klinowego zapisywanego na miękkich tabliczkach glinianych lub w postaci tzw. inskrypcji monumentalnych. Te ostatnie były tekstami tworzonymi dla upamiętnienia heroicznych dokonań władców takich jak np.: działania wojenne, podboje, czy przedsięwzięcia budowlane, zawierały również opisy ich cech . Inskrypcje umieszczano na ogromnych kamiennych tablicach lub stelach.

• System irygacyjny 

w wodę. Irygacja jako zabieg melioracyjny polegała na uzupełnieniu wody w glebie w celu zapewnienia odpowiednich warunków dla wegetacji roślin. W starożytnym Egipcie, Mezopotamii, Persji i Chinach systemy irygacyjne były bardzo rozpowszechnione, wymagały jednak dużego wysiłku ludzi pracujących pod nadzorem fachowców znających się na inżynierii. Często system irygacyjny był budowany pod kierownictwem władców lub kapłanów nadzorujących jednocześnie kult i gospodarkę oraz administrację danego terenu Budowa systemów nawadniających miała na celu rozszerzenie terenów nadających się pod uprawę, dlatego systemy te były budowane wzdłuż rzek np.: w Egipcie wzdłuż Nilu , w Mezopotamii wzdłuż Tygrysu i Eufratu. Wodę przechowywano w zbiornikach lub dostarczano je na bezpośrednio na pole systemem wykopanych kanałów.

Starożytna Mezopotamia była państwem o charakterze rolniczym, o gorącym i parnym, kontynentalnym klimacie, obfitujący w bagna i mokradła, dlatego władcy przywiązywali bardzo dużą wagę do budowy systemów nawadniających. Stosowano trzy rodzaje nawadniania tj. przez irygację podsiąkową, zalewową i deszczowniami. Irygacja podsiąkowa polegała na zatrzymywaniu wody zastawkami piętrzącymi w rowach melioracyjnych. Irygacja zalewowa oznaczała doprowadzanie wody z ujęcia (np. w rzece) do osłoniętych groblami kwater. Deszczownie przechowywały wodę, aby użyć ją w potrzebnym

czasie.

Tygrys i Eufrat wylewał na przełomie kwietnia i maja, przed upalnym latem. Wylewy te były gwałtowne, albowiem zasilane przez topniejące śniegi w górach Armenii. W stosunkowo szybkim czasie objętość wody w obu rzekach wzrastała nawet ośmiokrotnie, co powodowało zalewanie płaskiego terenu. Woda była rozprowadzana systemami kanałów wzdłuż rzek. Wylewajce rzeki nanosiły stosunkowo dużo mułu, który z jednej strony użyźniał glebę, a z drugiej powodował zamulanie kanałów nawadniających. Dodatkową trudnością była pozostająca na polach sól, uniemożliwiająca uprawę roślin.

Dzięki użyźnionej glebie mogła lepiej rozwijać się gospodarka rolna, a mieszkańcy Babilonii (Mezopotamii) mogli uprawiać m.in. pszenice, jęczmień daktyle i inne rośliny.

Budowa systemów irygacyjnych w Mezopotamii pomagała tworzyć więzi społeczne

i przyspieszyła proces kształtowania się państwa, z drugiej zaś strony każda lokalna społeczność miała odrębny system kanałów, tam i zbiorników zapasowych, co prowadziło do utrwalenia się podziałów politycznych w obrębie państwa.

• Zikkuraty 

Starożytni Sumerowie wierzyli, że podczas obrzędów religijnych bóstwo zstępuje do nich z nieba. Konsekwencją tego założenia było budowanie podwyższeń, na których stała świątynia, początkowo były to tarasy, z czasem kilkukondygnacyjne. Poszczególne poziomy tarasów łączyły schody lub pochyłe rampy. Rdzeń zikkuratu wykonywano z suszonej cegły, którą okładano warstwą cegły wypalanej. Wodę deszczową odprowadzał z budowli specjalny system drenów. W jednym ośrodków kultowym mogły istnieć dwa zikkuraty (np. w Aszur).

Wraz z rozwojem umiejętności architektonicznych Sumerów, budowle stawały się coraz wyższe – w ten sposób powstała święta wieża – zikkurat, zwężająca się ku górze. Osiągała ona czasem nawet kilkadziesiąt metrów wysokości.

Zikkurat jest monumentalną budowlą sakralną w formie tarasowej wieży, na jej najwyższym szczycie znajduje się kaplica lub świątynia bóstwa, któremu budowla była poświęcona. Sumerowie wierzyli, że gdy podczas nabożeństwa idą do góry w kierunku nieba, bóg zstępuje na szczyt zikkuratu do świątyni.

W starożytności budowle tego typu występowały oprócz Sumeru i Mezopotamii również na terenie państw, które na tych ziemiach powstały później np.: Babilonii, Asyrii i Elamie. Sumerowie wierzyli, że bogowie mieszkają na szczytach gór, dlatego budowali dla nich ogromne, wznoszące się ku niebu świątynie. Średnia wysokość budowli sięgała nawet do 60 metrów. Do chwili obecnej odkryto w Mezopotamii 33 ruiny zikkuratów, najwyższy z nich (Etemenanki) pochodzi z VII-VI wieku pne, liczył aż 90 metrów i jest uważany za pierwowzór Wieży Babel W zikkuratach, mieściła się siedziba lokalnego boga, jego świątynia, siedziba władcy oraz szkoła, biblioteki, magazyny żywności, broni i wody, a także skarbiec i obserwatorium astronomiczne. Zikkuraty stały na placu znajdującym się na środku miasta babilońskiego. Na najwyższy szczyt zikkuratu, gdzie mieściła się świątynia mógł wstępować jedynie kapłan, odmawiający modlitwy.

Największym zikkuratem Mezopotamii była świątynia bóstwa opiekuńczego państwa, którym był bóg Marduk. Do dziś znane są również budowle w:

• Czogha Zanb (starożytny Duruntasz – dziś znajdujący się na terenie Iranu),

• Eridu (obecnie Abu Szahrajn – na prawym brzegu Eufratu na terytorium Iraku),

• Ur świaynia poświęcona bogowi Nannie, posiadała trzy kondygnacje, zbudowana podobnie jak w Eridu przez Urnammu w XXII wieku pne. Zikkurat Ur-Nammu jest najlepiej zachowany do dziś, a nawet częściowo zrekonstruowany, mimo erozji i dewastacji wciąż wznosi się na wysokość ponad 20 metrów. Wybudowano go na planie prostokąta (43x65 metrów).Część budowli została poddana gruntownej konserwacji przez brytyjskiego archeologa Sir Charles a Leonarda Woolleya (1880-1960),

• Aszur pierwszej stolicy Asyrii, zikkurat powstał w XIII wieku pne, był poświęcony bogowi Aszurowi,

• Babilonie siedmio(lub pięcio) kondygnacyjny zikkurat Etemenanki poświęcony bogowi Mardukowi, był jedną z najważniejszych świątyń w państwie identyfikowany z legendarną wieżą Babel. Współczesna rekonstrukcja świątyni opiera się na przekazie Herodota oraz badaniach archeologicznych. Podstawa budowli wznosi się na planie kwadratu o bokach dziewięćdziesięciu metrów. Ciekawostką jest fakt, o którym informuje Herodot, jakoby w części świątynnej zikkuratu kult sprawowałyby wyłącznie kobiety. Fundamenty zikkuratu odkrył na początku XX wieku, niemiecki archeolog Roberta Koldeweya (1855- 1925),

• mieście Nippur – jedna z największych świątyń Sumeryjczyków Ekur poświęcona bogowi Enlilowi (wierzono, że stworzył pierwszego człowieka wykopując motyką dziurę w ziemi, z której człowiek wyrósł jak roślina). Trzon budowli wzniesiono z niewypalanej cegły, resztę z cegły palonej i asfaltu. Świątynia została odkryta w 1851 roku przez brytyjskiego archeologa Austena Henry'ego Layarda (1817-1894).