Przed pojawieniem się Mahometa świat arabski przeżywał kryzys wewnętrzny w połowie VI wieku, który był związany z końcowym stadium rozkładu wspólnoty pierwotnej. Kryzys ten sprzyjał wystąpieniom ludowych kaznodziejów, którzy pod płaszczykiem religii próbowali się przeciwstawić istniejącemu porządkowi społecznemu. Jednym z nich był właśnie Mahomet.
Fundamentem nowej religii, której stał się twórcą, była wiara w jednego boga Allacha. Jego wola miała z góry przesądzać o losach każdego wyznawcy. Obowiązkiem więc wyznawców islamu stało się oddanie woli bożej. Mahomet zdołał skupić wokół siebie grupę zwolenników i wyznawców nowej religii. Byli to ludzie ślepo mu oddani i fanatycznie wierzący w głoszona przez niego naukę i zasady religijne, objawione Mahometowi przez Allacha. Po śmierci proroka spisano jego nauki i w ten sposób powstał Koran.
Muzułmańska religia to konserwatywny monoteizm, który swoimi korzeniami tkwi w judaizmie i chrześcijaństwie. Islam odrzucił ideę wcielenia Boga oraz chrześcijańskie pojęcie o Trójcy Świętej, kult świętych, a nawet zabronił przedstawień, np. w formie obrazów, wyobrażeń ludzi i zwierząt, w obawie by te nie stały się przedmiotem kultu. Według islamu Bóg działa poprzez swoich służebników, którymi są aniołowie oraz przez natchnionych przez siebie ludzi-proroków. Do tych ostatnich zaliczani są: Abraham, Mojżesz, Jezus i Mahomet, który jest największym z proroków. Ludzie według nauki Mahometa sami odpowiadają za swoje czyny i w dniu sądu ostatecznego otrzymają nagrodę w postaci raju, albo karę w piekle. Wyznawca islamu, aby uzyskać zbawienie musi wierzyć a Allacha, w posłannictwo Mahometa, oraz wypełniać obowiązki religijne, do których należą: modlitwa połączona z rytualnym obmywaniem, post, jałmużna. Obowiązkiem stała się również pielgrzymka do Mekki (hadżdż), która każdy muzułmanin musi odbyć przynajmniej raz w życiu oraz wojna za wiarę (dżihad).
Epokę przez wystąpieniem Mahometa Arabowie nazwali „wiekiem ciemnoty”. Był to bowiem czas, kiedy nie rozwinęła się jeszcze arabska nauka czy sztuka. Arabscy zdobywcy narzucili podbijanym ludom swój język, który przyjął się bardzo szybko nie tylko jako język urzędowy ale także funkcjonował w życiu religijnym, później przeniknął do kultury. Był istotnym czynnikiem unifikującym rozległe obszary państwa arabskiego.
Aby zrozumieć myśli przekazane przez Mahometa, a zawarte w Koranie, zaczęto interesować się twórczością poetycką. Ukazały się więc pierwsze zbiory beduińskich poematów. Rozważane zagadnienia religijne doprowadził także z czasem do rozkwitu filozofii (szczególnie pod wpływem filozofii greckiej). Dużą popularnością cieszył się m. in. Arystoteles. Pod wpływem kontaktów z Grecją i później z Indiami rozwinęły się także nauki ścisłe, głównie matematyka i astronomia.
Arabowie przed wystąpieniem Mahometa nie zdołali stworzyć swojej własnej sztuki. Zgodnie z duchem religii muzułmańskiej sztuka miała się ograniczać do architektury i do abstrakcyjnej ornamentyki. W momencie gdy wyznawcy islamu weszli w kontakt ze światem hellenistycznym, nastąpił rozkwit arabskiej sztuki. Meczety, które wówczas budowano w Jerozolimie czy Damaszku były kontynuacją architektury bizantyjskiej i hellenistycznej. Wnętrza zdobiono marmurami, mozaikami i ściennymi malowidłami.
Mimo swojego odtwórczego i kompilatorskiego charakteru sztuka arabska odegrała ważna role dla kultury europejskiej, bowiem przechowała dorobek i zdobycze cywilizacji starożytnej Grecji. W okresie rozkwitu kultura arabska cechowała się duchem tolerancji, który sprzyjał wymianie myśli czy doświadczeń, co umożliwiło pracę i działanie najwybitniejszych przedstawicieli świata islamu.. ich kontakty miały z kolei istotne znaczenie dla rozwoju kultury Europy w X-XII wieku.