Początki państwa polskiego (do 1138 r.)

Źródła dotyczące początków państwa polskiego, mówią o istnieniu już w IX wieku potężnego ośrodka w centrum w Krakowie. Miało to być państwo plemienia Wiślan. W latach późniejszych tan obszar znalazł się pod panowaniem władców państwa wielkomorawskiego, a później został przyłączony do Czech. Zacznie później powstał inny ośrodek polskiej państwowości, a mianowicie państwo Polan, a głównymi ośrodkami w Gnieźnie i Poznaniu. Jego władcy podporządkowali sobie okoliczne plemiona, a z czasem udało im się także zdobyć przewagę na państwem Wiślan. Historycy przedstawiają Mieszka I jako władcę historycznego. Wymieniają również jego legendarnych przodków: Siemowita, Leszka i Siemomysła. Te informacje przekazane nam zostały przez żyjącego kilkaset lat później kronikarza Galla Anonima.

Początek panowania księcia Mieszka I przyjmuje się od roku 963. Z czasem na określenie podległego mu państwa zaczęto stosować nazwę Polska. Za panowania Mieszka państwo polskie znacznie zwiększyło zajmowany przez siebie obszar. Do terytorium państwa były kolejno dołączane Pomorze Zachodnie, Śląsk, kilka lat później nastąpiło przyłączenie Małopolski wraz z Krakowem. Następcą Mieszka I był jego syn zrodzony z pierwszego małżeństwa z księżniczką czeską Dobrawą – Bolesław I Chrobry. Rozpoczął on samodzielne rządy w 992 r. Początkowo musiał się zmagać o władzę w państwie ze swoimi braćmi. W konsekwencji tych sporów bracia Chrobrego oraz ich matka Oda, zostali wypędzeni z państwa. Za panowania Bolesława Chrobrego nastąpiło dalsze rozszerzenie terytorialne państwa, bowiem do Polski zostały przyłączone Milsko i Łużyce. Udało się także Bolesławowi, choć na krótko oponować Czechy. Stracił je w 1004 r., zachowując tylko Morawy i Słowację. Nie zdołał zatrzymać w granicach państwa Pomorza Zachodniego. W wyniku wojen prowadzonych z cesarzem niemieckim Henrykiem II, Bolesław utrzymał w swoim posiadani Milsko, Łużyce oraz Morawy. Gwarantował te nabytki pokój zawarty w 1018 r. w Budziszynie. Bolesławowi udało się odzyskać utracone przez ojca Grody Czerwieńskie. W 1025 r. odbyła się koronacja polskiego księcia. Tytułem królewskim nie cieszył się jednak długo bowiem wkrótce po koronacji zmarł. W tym samym roku na tron wstąpił Mieszko II. Podobnie jak Bolesław Chrobry, także i on w początkach swojego panowania musiał się zmagać w walce o koronę ze swoim młodszym bratem Bezprymem. Musiał nawet opuścić Polskę, bowiem Bezprym znalazł sojusznika w osobie cesarza niemieckiego. Powracając w 1031 r. do Polski, Mieszkowi II udało się przywrócić jedność terytorialną kraju. Obszar państwa uległ jednak zmniejszeniu, bowiem od Polski odpadły Milsko, Łużyce oraz Morawy i Grody Czerwieńskie. W 1034 r. Mieszko II zmarł w niewyjaśnionych do dziś okolicznościach. Panowanie po nim objął jego syn Kazmierz. Początki nie były także łatwe, bowiem w kraju zapanował chaos, trwały zamieszki, za Kazmierz musiał uchodzić z Polski. Na terenie Wielkopolski wybuchła rewolucja o charakterze pogańskim. Polska straciła także Śląsk na skutek najazdu księcia czeskiego, który spustoszył nie tylko południową część kraju, ale dotarł również do Gniezna, gdzie jego wojska zrabowały skarby polskiej katedry. Kazimierzowi udzielił wsparcia cesarz niemiecki. Dzięki jego pomocy Kazimierzowi udało się wrócić do Polski, odzyskać ziemię krakowską Mazowsze, Wielkopolskę i Śląsk. Kazimierz przywrócił więc terytorialną jedność kraju. Z tego też powodu został obdarzony przydomkiem „Odnowiciel”. Jego następcą został syn Bolesław. Za jego panowania wzmocnieniu uległa pozycja Polski na arenie międzynarodowej. W sporze o inwestyturę pomiędzy cesarzem niemieckim a papieżem, Bolesław opowiedział się po stronie papieża. Ta decyzja zaowocowała zgodą papieską na królewską koronację Bolesława Śmiałego. Koronacja odbyła się w 1076 r. w Gnieźnie. Bolesław swojemu bratu Władysławowi wydzielił Mazowsze, jako dzielnicę w której miał panować. Po zakończeniu nieudanej wyprawy na Ruś, która miała miejsce w 1077 r., król Bolesław Śmiały popadł w konflikt z biskupem krakowskim Stanisławem. Biskup został uznany przez króla za zdrajcę i skazano go na śmierć. Konflikt z władzą kościelną, reprezentowaną w tym wypadku przez krakowskiego biskupa, bardzo źle odbił się na pozycji monarchy w państwie. Król musiał uciekać z kraju w 1081 r. schronienie znalazł na Węgrzech. Tutaj jednak zmarł w niewyjaśnionych okolicznościach, a władzę w państwie przejął jego brat Władysław Herman. Za panowania Władysława Hermana doszło do konfliktu pomiędzy królem a wojewodą Sieciechem. Przeprowadzony został podział państwa pomiędzy dwóch synów panującego. Bolesław otrzymał Małopolskę i Śląsk, a Zbigniew – Wielkopolskę. Władysław Herman sobie pozostawił Mazowsze, a Płock stał się centrum państwa. Taki podział utrzymał się do momentu śmierci Władysława Hermana, czyli do 1102 r. pomiędzy dwoma braćmi rozgorzała walka. W jej wyniku Zbigniew przegrał walkę o tron. Został przez brata wtrącony do więzienia, oślepiony i zmarł w 1112 r. Władzę w państwie objął Bolesław Krzywousty. Udało mu się przywrócić jedność terytorialną państwa, a w wyniku podjętych wypraw odzyskać Pomorze Gdańskie. Pomorze Zachodnie utrzymało się pod panowaniem miejscowych książąt, którzy musieli polskiemu księciu złożyć hołd lenny. W 1135 r. książę Bolesław w trakcie zjazdu w Mersemburgu musiał złożyć hołd lenny z Pomorza wraz ze zobowiązaniem do płacenia trybutu z tego terytorium cesarzowi niemieckiemu.

W państwie polskim ukształtowała się tradycja podziału terytorium państwa pomiędzy synów panującego. W ten sposób wykształciła się instytucja pryncypatu. Princeps, czyli zwierzchni książę, posiadał szeroki zakres uprawnień. Do jego zadań należała realizacja polityki zagranicznej państwa, reprezentowanie go na zewnątrz w stosunkach międzynarodowych oraz utrzymanie jedności terytorialnej kraju. Podziały, które były dokonywane w Polsce do 1138 r. nie przybrały trwałego charakteru. Sytuacja zmieniła się w 1138 r., kiedy Bolesław Krzywousty wydał określany często w historiografii testament, w którym podzielił państwo polskie pomiędzy swoich synów. W statucie Krzywousty określił zasady podziału państwa. Władza zwierzchnia miała należeć do najstarszego syna Krzywoustego do Władysława, zwanego później Wygnańcem. Princepsem miał być wybierany każdorazowno najstarszy z synów Krzywoustego. Princes sprawował władzę zwierzchnią nad pozostałymi braćmi – książętami juniorami oraz reprezentował państwo w stosunkach z innymi państwami. Statut Bolesława Krzywoustego z 1138 r. opiera się o zasadę senioratu. Nadała ono podziałowi państwa trwały charakter. Zostały bowiem wyznaczone dziedziczne dzielnice. Najstarszy z synów Krzywoustego, wspomniany już Władysław Wyganiec, otrzymał tytuł seniora oraz dzielnicę senioralną. W jej skład weszła ziemia krakowska oraz ziemia łęczycka i sieradzka. Ostatnie dwie od 1144 r. zostały przekazane wdowie po Bolesławie Krzywoustym Salomei oraz jej synom. Ponadto w skład wyżej wymienionej dzielnicy weszło część Wielkopolski oraz część Kujaw. Princeps sprawował także zwierzchnictwo nad Pomorzem. Pozostałymi dzielnicami były: Śląsk, który otrzymał Władysław II Wyganiec, Mazowsze i Kujawy – Bolesław Kędzierzawy, Wielkopolska – Mieszko III Stary. Dla Henryka wyznaczono ziemię sandomierską. W statucie Bolesława Krzywoustego nie znalazł się zapis, jaka część ziem polskich zostanie przeznaczona dla najmłodszego z synów – Kazimierza, ponieważ urodził się on już po śmierci ojca. Opiekę nad małoletnimi synami – Henrykiem i Kazimierzem miała sprawować ich matka Salomea.